De Poolse regeringspartij Verenigd Polen wil het corona-herstelfonds van de Europese Unie (EU) ter waarde van 750 miljard euro niet goedkeuren. Aangezien alle 27 EU-lidstaten een vetorecht hebben, kan het gevolg zijn dat het herstelfonds wordt getorpedeerd. Vier vragen en antwoorden.
1.Wat is er aan de hand in Polen?
’s Lands grootste partij PiS (Recht en Rechtvaardigheid) vormt een regering met twee kleine partijen, waaronder Verenigd Polen. Die partij dreigt uit de regering te stappen omdat het niet wil instemmen met een corona-herstelfonds ter waarde van 750 miljard euro. De regeringsleiders van de 27 lidstaten van de Europese Unie (EU) kwamen in juli 2020 de oprichting van dat fonds overeen. Mede onder druk van premier Mark Rutte (VVD) is vervolgens ook besloten dat EU-landen alleen geld uit het fonds krijgen als zij voldoen aan zogenoemde rechtsstatelijke beginselen. Dit is een directe aanval op Polen, waar regeringspartij PiS probeert de rechtspraak, het ambtenarenapparaat en de media onder politieke controle te brengen.
Lees ook: Maar dat is niet waarom Verenigd Polen tegen het fonds is. De partij wil uit principe niet dat meer macht naar de Europese Unie wordt overgeheveld. Ze keert zich tegen de consequentie van het corona-herstelfonds dat de Europese Commissie voor het eerst in de geschiedenis zelf geld mag lenen. ‘We zeggen consequent “nee” tegen gemeenschappelijke schulden en de EU als federatie, en daarmee tegen de creatie van een Europese staat,’ aldus minister Michal Wojcik (Verenigd Polen). Ook denkt hij dat leningen die worden aangegaan door de Commissie niet passen binnen het EU-recht en dus mogelijk illegaal zijn.
‘Het gaat niet om het geld, maar om systemische kwesties. Polen krijgt het geld op de een of andere manier toch wel. Maar een gemeenschappelijke schuld betekent dat Polen op de lange termijn verantwoordelijk wordt voor de schuld van Griekenland of Spanje. Dat voelt als gevaarlijk,’ vult Europees Parlementslid Patryk Jaki (Verenigd Polen) aan.
2. Wat betekent het verzet van Verenigd Polen?
De Poolse regering heeft in het parlement, de Sejm, een meerderheid van drie zetels. Verenigd Polen heeft negentien zetels. PiS zoekt daarom steun bij oppositiepartijen om een meerderheid te halen. Komt die meerderheid niet tot stand, dat kan het corona-herstelfonds – in elk geval voorlopig – niet doorgaan. Elk EU-land heeft namelijk een vetorecht en in de meeste EU-landen moeten regeringen een meerderheid in de nationale parlementen (het Lager- en eventueel Hogerhuis, dan wel de Tweede en Eerste Kamer) achter zich krijgen om het corona-herstelfonds te mogen ratificeren.
De grootste Poolse oppositiepartij is Platforma Obywatelska (Burgerplatform), opgericht door de latere premier Donald Tusk, die aansluitend voorzitter van de Europese Raad (2014-2019) werd. Platforma Obywatelska is meestal meer voor Europese integratie dan PiS, maar gaat de regeringspartij waarschijnlijk niet helpen. Een alliantie van linkse partijen lijkt PiS wel aan een meerderheid te willen helpen, in ruil voor zeggenschap over een deel van het Europese geld. Met bijna 24 miljard euro aan giften en ruim 34 miljard euro aan goedkope leningen is Polen een van de grootste ontvangers uit het corona-herstelfonds. Dat is overigens curieus. De Poolse economie groeit al jaren bovengemiddeld en lijdt relatief weinig economische schade door de lockdowns, het stilzetten van het openbare leven in de strijd tegen het coronavirus.
Meer over het herstelfonds: Stopt kiezer transfers naar corrupt Zuid- en Oost-Europa?
3. Wat speelt hier op de achtergrond?
De conservatief-katholieke PiS, onder leiding van oud-premier Jaroslaw Kaczynski, bevindt zich in een eigenaardige positie. De partij is tegen een Europese staat, net als de meeste Polen. Hun land is in de geschiedenis vaak van de kaart geveegd. Polen zijn dus zeer gehecht aan hun onafhankelijkheid, die zij verwierven tussen 1989 en 1991 nadat hun land sinds 1945 een satellietstaat van de Sovjet-Unie was geweest. Polen weigert bijvoorbeeld ook de euro in te voeren, terwijl het EU-land daartoe verplicht is en gezien de beperkte staatsschuld (zo’n 50 procent van het nationaal inkomen) ook aan de toetredingseisen voldoet.
Polen wil grofweg op drie manieren profiteren van het EU-lidmaatschap: bescherming tegen Rusland en Duitsland, nooit meer worden opgesloten – en dus vrij reizen en vrije vestiging in de Europese Unie – en geld. Met dat laatste is Polen ruim besprenkeld: sinds zijn toetreding tot de Europese Unie in 2004 ontving Polen het gemiddeld zo’n 10 miljard euro per jaar. Deze voortdurende injectie van belastinggeld uit landen als Nederland heeft allerlei perverse effecten. Het gratis geld wordt door dienstdoende regeringspartijen gretig aangewend om burgers achter zich te krijgen. Zo telt Polen op papier meer dan één miljoen boeren die EU-landbouwsubsidie krijgen, maar in de praktijk boeren die boeren niet. Vrienden van de dienstdoende regeringspartij krijgen volop EU-geld toegestopt.
De PiS wil het gratis-geldfeest mede daarom niet verstoren. De Poolse premier Mateusz Morawiecki (PiS) probeerde dan ook in december 2020 tijdens een EU-top de opzet van het corona-herstelfonds aan te passen door de rechtsstatelijkheidseisen af te zwakken. Uiteindelijk ging hij toch akkoord met een deel van die eisen. Voor de PiS zijn de miljarden euro’s uit het corona-herstelfonds een prachtige extra geldpot om kiezers te paaien.
Lees ook dit spraakmakende omslagverhaal van Jelte Wiersma terug: Geen stuiver extra naar Zuid-Europa
De kans dat de Europese Unie Polen financieel kort wegens gerommel met de rechtsstaat, het ambtelijk apparaat en de media lijkt de komende jaren nihil. Alleen al een juridische procedure tegen Polen zou mogelijk jaren in beslag nemen. In 2023 zijn er parlementsverkiezingen. Met extra geld uit het herstelfonds hoopt de PiS opnieuw de grootste te worden. Dat is minder vanzelfsprekend dan een aantal jaren geleden. Bij de presidentsverkiezingen in 2020 won de PiS-kandidaat nipt van liberalere burgemeester van Warschau, Rafal Trzaskowski (Burgerplatform). Het extra EU-geld is dus vanuit PiS-perspectief zeer welkom.
4. Hoe gaat dit verder?
De 27 EU-landen moeten uiterlijk 30 april een plan indienen bij de Europese Commissie waarin zij aangegeven waaraan het geld uit het corona-herstelfonds wordt besteed. De Commissie krijgt twee maanden om die plannen te beoordelen. Daarna zullen de regeringsleiders zich erover buigen. Dit traject wordt sowieso ingezet, ook als nog niet alle EU-landen het fonds hebben geratificeerd. Net als Polen heeft Nederland dat bijvoorbeeld nog niet gedaan. De Eerste Kamer moet eerst over ratificatie stemmen. De senaat kan met één tegenstem voorkomen dat het corona-herstelfonds er komt. En daarmee tegenhouden dat nog meer Nederlands belastinggeld naar Kaczynski’s PiS gaat.