Langzaam neemt Oezbekistan afstand van de autoritaire koers van de eerste president Islam Karimov. Toch is van een democratie nog lang geen sprake, is de conclusie van Teun Toonen, na een reis van drie weken door het grootste land van Centraal-Azië in inwoneraantal. Het slotstuk van een serie.
Een ‘schijnvertoning, waarin de ene dictator wordt ingeruild voor de andere’, zo noemde het Britse opinieweekblad The Economist de machtswisseling in Oezbekistan in 2016. Islam Karimov, president van het ‘vrije’ Oezbekistan sinds 1991 en daarvoor al leider van de Oezbeekse socialistische Sovjetrepubliek, was dat jaar overleden. Hij werd opgevolgd door een van zijn vertrouwelingen, Shavkat Mirziyoyev, die al dertien jaar premier van Oezbekistan was. De verkiezingen, waarbij Mirziyoyev ruim 88 procent van de stemmen haalde, leidden internationaal tot felle kritiek. Van democratie leek geen sprake en de verwachting was dat Mirziyoyev de autoritaire lijn van zijn voorganger zou voortzetten.
Teun Toonen (1999) reist in april en mei langs de rafelranden van de voormalige Sovjet-Unie. Hij blogt wekelijks over de erfenis van het Sovjetverleden en de democratische ontwikkelingen en mogelijkheden in Centraal-Azië.
Een stille revolutie
Maar al gauw presenteerde Mirziyoyev zijn toekomstplannen, die hij Een stille revolutie en Revolutie van bovenaf noemde. Hij hintte op hervormingen, die de Oezbeekse economie competitiever moesten maken en het land uit zijn geïsoleerde internationale positie moesten trekken. In de vijf jaar die volgden, werden in Oezbekistan verscheidene belastinghervormingen doorgevoerd en zette het land kleine stappen naar een markteconomie. De vaste wisselkoers van de Oezbeekse munteenheid som ten opzichte van de dollar werd losgelaten en ingeruild voor een zwevende wisselkoers.
Bovendien werden de uitreisvisa afgeschaft en staat de relatie met buurlanden Tadzjikistan, Kirgizië en Afghanistan er een stuk beter voor dan in 2016. Ook op het gebied van mensenrechten boekte Mirziyoyev progressie door de gedwongen katoenarbeid en bijbehorende kinderarbeid geleidelijk af te schaffen en amnestie te verlenen aan enkele politieke gevangenen.
Oezbekistan opent zich ook steeds meer voor toeristen
De hervormingen zorgen ervoor dat het land ook steeds makkelijker te bezoeken is voor buitenstaanders, iets wat ik zelf de afgelopen weken heb ervaren. Een paar jaar geleden moest je naar de zwarte markt om de lokale Oezbeekse som te verkrijgen, maar inmiddels zijn pinautomaten als paddenstoelen uit de grond geschoten. Dat de helft van de pinautomaten buiten werking is en het daardoor soms een halve dag kost om aan het benodigde contante geld te komen, moeten toeristen voor lief nemen. Net als dat je voortdurend met een enorme stapel bankbiljetten op zak loopt. Dit komt door de sterke inflatie sinds de loskoppeling van de nationale munt van de dollar.
Maar Europese toeristen hebben voor een bezoek van maximaal dertig dagen geen visum meer nodig en ook de registratiebriefjes die je na elk verblijf in een accommodatie meekrijgt, zijn alleen nog op papier noodzakelijk om zorgvuldig in je portemonnee te bewaren, zo ervaar ik bij het uitreizen van het land. Het past allemaal in de filosofie van president Mirziyoyev, die zijn bevolking onlangs nog opriep allemaal de Engelse taal te leren. De toeristische sector, die zich de laatste jaren sterk ontwikkelde, moet daarmee een verdere stimulans krijgen.
Oproep president vindt weerklank onder bevolking
Dat die oproep in elk geval onder een deel van de bevolking weerklank vindt, bevestigt een oudere mevrouw, naast wie ik zit in de hypermoderne hogesnelheidstrein tussen de Zijderoutesteden Samarkand en Buchara. Ze is jaren docent aan een universiteit in de Fergana Vallei geweest, vertelt ze. ‘Engels is een wereldtaal en zal dat alleen maar meer worden. Daarom probeer ik ook mijn leeftijdsgenoten te stimuleren de Engelse taal te leren. Dat is belangrijk.’ Al hebben we slechts een half uur naast elkaar in de trein gezeten, toch nodigt ze me bij aankomst in Buchara uit om het Suikerfeest met haar familie te komen vieren. Een uitnodiging die de Oezbeekse gastvrijheid symboliseert, maar die ik uiteindelijk helaas moet afslaan omdat ook de gastvrije familie bij wie ik logeer mijn aanwezigheid verwacht.
Lees ook de vorige blog van Teun Toonen: Oezbeken kunnen niet heen om hun Sovjetverleden, hoe graag ze misschien ook zouden willen
In hetzelfde Buchara word ik later die dag staande gehouden door een mevrouw die de stoep voor haar huis aan het vegen is. Wacht even, maakt ze duidelijk met een gebaar, waarna ze verdwijnt en niet snel daarna naar buiten komt met haar dochter. Die vertelt mij met een verlegen blik dat ze graag even met me wil praten om haar Engels te oefenen. Wat volgt, is een toch wat ongemakkelijk gesprekje, eindigend met een goedkeurende en dankbare blik van de moeder. Een tafereel dat zich tijdens mijn reis enkele keren zal herhalen.
Een dag later vraagt een jongen van een jaar of 17 of hij samen met zijn broertje een stuk met mij mag meelopen. ‘Waarom?’ vraag ik verwonderd en enigszins op mijn hoede. ‘Het is goed om soms met buitenlandse mensen te praten en kennis uit te wisselen over culturen,’ antwoordt hij diplomatiek. Na een tijdje komt de aap uit de mouw: zijn vader wil dat de jongen na het afronden van zijn middelbare school in Japan of Zuid-Korea gaat studeren. Daarom moet hij goed Engels spreken. Hij heeft hem en zijn broertje eropuit gestuurd om de taal in de praktijk te oefenen met een toerist. De volgende twee uur ben ik voorzien van een gratis gids en leer ik meer over het Oezbeekse schoolsysteem en de toekomstdromen van jonge Oezbeken. Toekomstdromen die meer door hun ouders en school lijken te zijn ingegeven, dan dat ze intrinsiek gemotiveerd zijn.
De autoritaire trekjes van Mirziyoyev
Met een meer internationaal geschoolde jongere generatie lijkt de president zijn land voor te bereiden op een grotere rol op het internationale wereldtoneel. Maar intussen bouwde diezelfde Mirziyoyev van belastinggeld voor zichzelf een voor de buitenwereld verborgen, luxueus recreatiecomplex met een waarde van honderden miljoenen dollars. Toen hierover berichten naar buiten kwamen, scherpte Mirziyoyev de wetgeving aan. Publiekelijk zeggen dat de president ergens over heeft gelogen, kan sindsdien leiden tot vijf jaar gevangenisstraf.
De aanscherping houdt vast en zeker verband met de verkiezingen die later dit jaar gepland staan. Verkiezingen die, om onduidelijke redenen, in plaats van op de gebruikelijke datum ergens begin december, op 24 oktober worden gehouden. De president houdt de verkiezingen liever in het vrolijke ‘bruiloftseizoen’, dan in de strenge winter met gas- en elektriciteitstekorten, oordeelden analisten.
‘Een betere dictator’, maar nog lang geen democratie
Niks lijkt een tweede termijn van Mirziyoyev overigens in de weg te staan, want van serieuze concurrentie is geen sprake. Voor het deel van de bevolking dat goed Engels spreekt, door een goede opleiding of omdat ze in het buitenland woonden, zal dit een teleurstelling zijn. Zij juichen de hervormingen van Mirziyoyev toe, maar weten dat het naar een echte democratie nog een lange weg te gaan is. Een weg die de president in elk geval niet in een hoog tempo zal inslaan. Of zoals Al, een van de Oezbeken die ik ontmoette, het verwoordde: ‘Mirziyoyev is een betere dictator dan zijn voorganger, maar hij is nog steeds een dictator.’
Lees ook: Stalin een dictator? Voor Georgiërs was hijOok moet niet worden onderschat dat een groot deel van de bevolking gewoon tevreden is met Mirziyoyev. Net als ze tevreden waren met de autoritaire leider Karimov, die met harde repressie de vrede in Oezbekistan bewaarde – in tegenstelling tot de buurlanden.
Tijdens het Suikerfeestontbijt in Buchara communiceer ik via Google Vertalen met mijn gastheer. Als ik op een gegeven moment vraag naar zijn oordeel over de nieuwe president en zijn regering, verstart zijn blik. ‘Een regering is zo goed als haar bevolking,’ lees ik als hij zijn mobiel met de vertaling van zijn antwoord naar me toeschuift. Daarmee is het onderwerp afgedaan.