Mohammed bin Salman hervormt Saudi-Arabië met harde hand: ‘Verkiezingen werken hier niet’

Met glitterjas en baseballpet staat dj Morjan achter de draaitafel. Op het podium van Anghami Lab, een nachtclub in de Saudische hoofdstad Riyad, bewegen vier in het wit geklede danseressen wild om hem heen. Laserstralen schieten door het publiek, een kanon spuwt vuur.

Dj Morjan zweept de bezoekers op met zijn technobeats. Hij wil dat er wordt gedanst, nu er in het voorheen streng-islamitische Saudi Arabië eindelijk toestemming is voor dit soort feesten.

Het optreden is uitverkocht. Een groep vriendinnen, sommigen zonder hoofddoek, zit aan tafel en rookt een waterpijp. Twee mannen dansen op een podium tussen het publiek. De barman tapt Heineken. ‘Maar ik heb alleen 0.0,’ zegt hij verontschuldigend.

Achter de barman staan flessen alcoholvrije wijn. Het verbod op alcohol is een van de weinige ­islamitische regels die nog bestaan in ­Saudi-Arabië, de rest is recent bijna allemaal afgeschaft.

Saudi-Arabië wil af van strenge islam

Anghami Lab is gevestigd op het dak van een studio in Riyad. Vanaf zo’n 40 meter hoogte kijken de aanwezigen uit over de hoofdstad. In de verte draait een verlicht reuzenrad. Op de blinde muur van een flatgebouw is een gigantische foto van kroonprins Mohammed bin Salman geprojecteerd.

In Europa en de Verenigde Staten is de prins vooral bekend door de moord op journalist Jamal Khashoggi, in eigen land wordt hij toegejuicht als verlicht hervormer.

Saudi-Arabië wil af van de strenge islam. De kroonprins, sinds 2017 de feitelijke leider, moderniseert de steenrijke oliestaat met harde hand. Fundamentalistische geestelijken, die decennialang de lijnen mochten uitzetten, hebben niets meer te zeggen. X-accounts van radicale predikers, zoals Mohammed al Arefe, zijn gesloten.

De religieuze politie (mutawwa), die onder meer een einde maakte aan privéfeesten waar werd gedanst, staat op non-actief.

De agenten met lange baarden zijn officieel nog in functie, maar zitten met behoud van salaris werkeloos in hun kantoren. Bin Salman wil geen olie op het vuur gooien door de mutawwa ook nog hun inkomen te ontnemen.

De 38-jarige kroonprins, vaak kortweg ‘MBS’ genoemd, vindt dat de islam een privézaak behoort te zijn. De financiering van moskeeën en islamitische opleidingen in het buitenland is aan banden gelegd. Ook moskeeën in Nederland ontvangen geen steun meer, aldus bronnen in Den Haag.

Saudi-Arabië is nu open consumptiemaatschappij

Vrouwen zijn niet langer verplicht een hoofddoek te dragen en op de meeste punten volledig gelijkgesteld aan mannen. Vorig jaar stonden de Saudi’s naar verluidt op het punt een vredesakkoord te sluiten met Israël, maar door de opgelaaide oorlog met Hamas is daarin vertraging gekomen.

Van een gesloten land, waar zelfs bioscopen en muziekconcerten waren verboden, is Saudi-Arabië veranderd in een open consumptiemaatschappij. De regering richtte zelfs een ministerie van Vermaak op, dat onder meer pretparken bouwt en festivals organiseert.

Met miljardensteun van de Saudische overheid konden lokale voetbalclubs internationale toppers kopen, zoals de Portugees Cristiano Ronaldo. Eind vorig jaar trad de Amerikaanse metalband Metallica op in Riyad. De Nederlandse dj Martin Garrix was in maart nog in Saudi-Arabië, voor een technofeest na afloop van de Formule 1-race.

‘Ik had niet durven hopen dat de veranderingen zo snel zouden gaan,’ zegt Hoda al Helaissi (60), lid van een koninklijke adviesraad. ‘Een krachtig hervormer is precies wat Saudi-Arabië nodig heeft.’

Decennialang kondigden opeenvolgende Saudische leiders hervormingen aan, maar na protesten van radicale predikers veranderde er vervolgens niets. ‘De kroonprins is de eerste die de macht van de geestelijken echt heeft ingeperkt.’

NRC schreef over een ‘wereldrecord moderniseren’.

In de lobby van het Four Seasons-­hotel, in een torenflat in Riyad, zegt Al Helaissi dat ze onlangs in Zwitserland was voor een bijeenkomst van de Mensenrechtencommissie van de Verenigde Naties.

Vroeger kreeg Saudi-Arabië daar vooral veel kritiek, dit keer klonk er volgens haar een ander geluid. ‘Andere landen overlaadden ons met complimenten. Onder meer Zweden en Spanje prezen de vooruitgang die Saudi-Arabië heeft geboekt op het gebied van vrouwenrechten en persoonlijke vrijheden.’

‘Verkiezingen werken hier niet’

Dat er in Zwitserland ook kritiek was, bijvoorbeeld wegens de vele opsluitingen na oneerlijke processen, doet Al Helaissi af als een oude westerse reflex.

Democratische controle is afwezig in Saudi-Arabië. Maar volgens Al Helaissi is dat geen probleem. ‘Democratie is belangrijk,’ zegt ze. ‘In de zin dat leiders rekening houden met wat er leeft onder de bevolking. Maar verkiezingen werken hier niet.’

Volgens Al Helaissi gaan populistische religieuze groeperingen als de Moslimbroederschap bijna altijd met de overwinning aan de haal. ‘En dan komt er van modernisering weinig terecht.’ Saudi-Arabië is volgens haar meer gebaat bij een verlicht autocratisch leider.

De nieuwe koers is vastgelegd in het Vision 2030-plan. Daarin benadrukt de kroonprins dat ingrijpende hervormingen noodzakelijk zijn om te waarborgen dat Saudi-Arabië ook in de toekomst welvarend is.

Hij beseft als geen ander dat de olie- en gasvoorraden op termijn zullen op­raken. Modernisering van de samen­leving is volgens hem noodzakelijk om economisch sterk en divers te worden. Leiders die alleen maar bezig zijn met de islam, realiseren geen economische groei.

Mensen die islam overtreden vermoorden

Meer arbeidsparticipatie van vrouwen is een speerpunt. Islamitische geestelijken stimuleerden decennialang dat vrouwen zo min mogelijk de straat op gingen.

Huishouden en zorg voor de kinderen waren hun belangrijkste taken. Ze hadden voor bijna alles toestemming nodig van een mannelijk familielid en mochten niet eens autorijden. De kroonprins moedigt vrouwen juist aan om een baan te zoeken en gaf hen in 2018 toestemming een auto te besturen.

Onderwijshervorming is een ander punt van aandacht. Schoolboeken zijn herschreven, leraren met radicale ideeën kregen ontslag. Voorheen leerden kinderen dat de islam de ultieme religie is, die met geweld moet worden verdedigd.

Osa­ma bin Laden, de oprichter van terreurbeweging Al-Qa’ida, had in Saudi-Arabië naar verluidt een godsdienstleraar die zei dat je mensen mag vermoorden die islamitische regels overtreden, zelfs als het je vader is.

Niet helemaal toevallig kwamen vijftien van de negentien kapers die op 11 september 2001 de aanslag op het World Trade Center in New York pleegden uit Saudi-Arabië.

Saudi-Arabië kent angstcultuur

Kritiek op het nieuwe beleid is niet welkom. De kroonprins zet met een aantal vertrouwelingen de lijnen uit. Wie het daar niet mee eens is, riskeert jarenlange opsluiting. Of erger.

‘De kroonprins heeft een angstcultuur gecreëerd,’ zegt een Saudische journalist, die zijn naam liever niet gepubliceerd ziet. ‘Niemand durft kritiek te leveren.’

Naast streng-religieuze predikers zijn talloze seculiere opposanten tot zwijgen gebracht. ‘De kroonprins bedreigt ook mensen in zijn directe omgeving.’ In 2017 liet hij zo’n vierhonderd leden van de koninklijke familie tijdelijk opsluiten in het luxe Ritz-Carlton-hotel in Riyad.

Naar verluidt kreeg zijn moeder zelfs een spreekverbod.

In zijn kantoor in havenstad Jeddah, 1.000 kilometer ten westen van Riyad, zegt de journalist over zijn vermoorde vriend Jamal Khashoggi: ‘Ik denk nog bijna elke dag aan hem.’

Het enige waarvoor Khashog­gi volgens de journalist ijverde, was vrijheid van meningsuiting. ‘Met de moord wilde de kroonprins aan alle Saudi’s duidelijk maken dat hij geen tegenspraak duldt.’ Vrijheid van meningsuiting leidt in Bin Salmans ogen alleen maar tot vertraging van modernisering.

De kroonprins nodigt westerse influencers uit, die hij op zijn kosten onderbrengt in luxe hotels. Vervolgens publiceren ze juichende filmpjes op sociale media.

‘Onbegrijpelijk hoe dit soort types zich laat gebruiken als propagandamachine van een wrede dictator,’ zegt de journalist. Hij waarschuwt dat de kroonprins zo nodig opnieuw lastige opposanten uit de weg zal laten ruimen. Eind februari werden nog zeven Saudi’s geëxecuteerd.

Saudi-Arabië is extreem snel veranderd

De meeste Saudi’s lijken er niet mee te zitten dat ze geen openlijke kritiek kunnen leveren. Ze zijn veel te blij met de toegenomen vrijheid op andere vlakken. Concerten, bioscopen en pretparken kunnen de toestroom nauwelijks aan. Op de weg naar Boulevard, een gigantisch nieuw uitgaanscentrum aan de rand van Riyad, staan elk weekeinde tot diep in de nacht files.

Doordat de religieuze politie geen bevoegdheden meer heeft, is stiekem alcohol drinken een stuk minder gevaarlijk dan voorheen.

Gevraagd naar hun mening over de kroonprins, antwoorden bijna alle Saudi’s dat ze erg tevreden over hem zijn. Of ze dat zeggen uit angst of dat ze het werkelijk menen, is vaak moeilijk te bepalen.

Feit is dat de kroonprins veranderingen heeft gerealiseerd die velen, zowel binnen als buiten Saudi-Arabië, tien jaar geleden voor onmogelijk hielden.

Zelfs in Medina, de heilige stad waar de profeet Mohammed ligt begraven, klinkt weinig kritiek. Van oudsher wonen hier, net als in de andere heilige stad Mekka, relatief veel streng-religieuze moslims die vinden dat aanhangers van andere religies zijn afgedwaald van het rechte pad.

Pelgrims uit de hele wereld komen naar Medina om de moskee met het graf van de profeet te bezoeken. Desgevraagd morren sommige inwoners over de modernisering, maar vrijwel niemand haalt het in zijn hoofd om openlijk te protesteren.

‘Saudi-Arabië blijft conservatief’

‘We bereiden ons voor op de laatste vier competitiewedstrijden,’ zegt Mozon Shams (17), speelster van basketbalclub Jeddah United. ‘Kampioen kunnen we niet meer worden, maar de top-3 is nog wel haalbaar.’

Op het trainingscomplex in Jeddah zegt Shams dat ze sinds twee jaar lid is van de club en vier keer per week traint. Voorheen mocht je als vrouw alleen sporten achter gesloten deuren, nu zijn er wedstrijden met zowel mannen als vrouwen in het publiek. Strenge kledingvoorschriften, zoals een hoofddoek tijdens wedstrijden, zijn afgeschaft.

Samen met een vriendin rust Shams even uit op een bankje naast het veld. Twee andere vrouwen trainen op afstandsschoten. Sommige speelsters van Jeddah United dragen een hoofddoek en bedekken hun blote benen met een legging, anderen hebben hun haar niet bedekt en dragen strakke sportkleding.

‘Ik ben blij met de hervormingen,’ zegt Shams. ‘Maar Saudi-Arabië blijft een conservatief land. Heel wat mensen vinden de veranderingen te snel gaan en houden vast aan oude gebruiken.’

Op straat dragen veel vrouwen nog steeds een nikab, de hoofdbedekking die alleen de ogen vrijhoudt.

Op de torenflat naast het trainingsveld is een elektronisch billboard bevestigd, dat een concert van de Amerikaanse zanger Pharrell Williams aankondigt. Shams denkt niet dat ze erheen gaat.

‘Ik ga in mijn vrije tijd liever sporten,’ zegt ze. ‘Of naar het strand.’ Ook houdt ze van reizen. ‘Met mijn familie was ik afge­lopen zomer in Nederland.’

Leidende rol in energietransitie

Als Shams over anderhalf jaar klaar is met haar middelbare school, wil ze in de Verenigde Staten ­studeren. Toestemming van een mannelijk familielid, zoals vroeger, is niet meer nodig om naar het buitenland te gaan.

De kroonprins stimuleert studeren in het buitenland. Culturele uitwisseling is volgens hem een stimulans voor eco­nomische diversificatie. Aan de kust van de Rode Zee, in het uiterste noordwesten van het land, bouwen de Saudi’s de ­futuristische klimaatneutrale stad The Line.

Wetenschappers uit de hele wereld moeten daar samen met lokale experts high-tech-oplossingen gaan ontwikkelen voor hedendaagse problemen, zoals klimaatverandering en milieuvervuiling.

De Saudi’s zetten onder meer in op zonne-energie. Weinig andere plekken ter wereld zijn daarvoor zo geschikt als Saudi-Arabië. Vrijwel het hele land bestaat uit woestijn, geld is er genoeg.

Vlak bij The Line komt onder meer een grote groenewaterstoffabriek, die in 2026 klaar moet zijn. Omgezet in am­monia, wil Saudi-Arabië de groene waterstof per schip exporteren. Daarmee speelt het land een leidende rol in de ­internationale energietransitie.

Ook toerisme is een economische sector die het land minder afhankelijk moet maken van olie. Overal in het land komen nieuwe luxe resorts voor de groeiende stroom buitenlandse ­bezoekers. Onder meer de koraal­riffen langs de Rode Zee zijn een trekpleister.

Tot voor kort was het voor westerse bezoekers vrijwel onmogelijk om Saudi-Arabië in te komen, nu kun je gewoon bij aankomst op het vliegveld een toeristenvisum krijgen.

Vlak bij de oude karavaanstad Al-’Ula, met lemen huizen en kronkelende smalle steegjes, hebben de Saudi’s het culturele centrum Maraya gebouwd. Het enorme vierkante complex, met spiegelglas aan alle kanten, staat op een prachtige plek in de woestijn. De bizarre rotsformaties in de omgeving weerkaatsen als een fata morgana in de ruiten.

Met camera’s, geplaatst op een hoge mast bij de parkeerplaats, houden beveiligers de omgeving in de gaten. Een gastarbeider uit Bangladesh maakt met een stofzuiger de stoep schoon.

Kritiek is verfrissend

Naast een concertzaal en een restaurant, is er een museum in Maraya. Saudische kunstenaars exposeren foto’s, schilderijen en video’s. Drie filmpjes van Reem al Nasser zijn te zien door een soort kijkdoos. ‘Heel symbolisch,’ zegt een Saudische medewerkster over het object. ’Meer wil ik er niet over kwijt.’

Het eerste filmpje toont een vrouw die een deur probeert te openen, maar het slot niet open krijgt. In het tweede filmpje lukt het wel en wandelt ze de heldere buitenlucht tegemoet. In het derde filmpje is de deur weer dicht, maar nu met een ander slot.

Na dagenlang vrijwel alleen maar ­loftuitingen over de Saudische kroonprins te hebben gehoord, is het verfrissend om eindelijk spontaan kritiek tegen te komen.

De Saudische samenleving mag dan van het streng-religieuze slot zijn gedaan, er is zonder twijfel een ander slot voor in de plaats gekomen. De kritiek die Saudi’s niet openlijk durven te uiten, zit wel verstopt in de kunst die ze maken.