Schrijfster en rechter Juli Zeh (50) is een van de belangrijkste Duitse opiniemakers. De onvrede groeit in het land en de populistische partijen profiteren. ‘Als de lasten niet eerlijk worden verdeeld, zullen er meer problemen ontstaan.’
Juli Zeh houdt niet van een land met alleen maar ja-knikkers. ‘We zijn geen goede samenleving als we er allemaal dezelfde mening op nahouden,’ zei Zeh onlangs in het populaire praatprogramma van presentator Markus Lanz. Alleen moet de bereidheid om over crises te praten er wel zijn. En juist die neemt af, constateert ze.
De in Bonn geboren Zeh geldt als een van de belangrijkste stemmen in het publieke debat in Duitsland. Ze is een van de bestgelezen Duitse auteurs wereldwijd. Haar boeken zijn in 35 talen vertaald, ze won diverse literatuurprijzen, werkt daarnaast als rechter en gaat geregeld in debat met politici. Ze zoekt dus frequent het podium, maar interviews geeft ze zelden en dan nog vrijwel alleen via mail. EW ging bij uitzondering akkoord.
Platteland versus stad, Oost-Duitsland versus West-Duitsland, hoogopgeleid versus laagopgeleid. Uit boeken als Tussen werelden (2023) en Ons soort mensen (2016) blijkt haar messcherpe gevoel voor wat er onderhuids borrelt in de samenleving. Zeh doorziet al vroeg welke breuklijnen aan het ontstaan zijn. ‘Ik kan vaak voorspellen hoe de sociale stemming en politieke situatie zich ontwikkelen. Een vaardigheid die ik vaak in mijn romans verwerk.’
Volgens critici kunnen Zehs romans sympathieën voor neonazi’s aanwakkeren. In de rechtbank staat ze tegenover geweldplegers met extreem-rechtse ideeën. Vanwaar toch dat randje opzoeken? ‘Een gezonde relatie maakt dat je kunt omgaan met conflicten,’ zegt ze daarover.
Juli Zeh (Bonn, 1974). Studeerde rechten in Passau en Leipzig. Werkte korte tijd voor de Verenigde Naties in New York. Begin deze eeuw koos ze voor het schrijven. Ze groeide uit tot een van de invloedrijkste auteurs van Duitsland. Haar boeken, waaronder Tussen werelden (2023) en Ons soort mensen (2016), zijn in 35 talen vertaald. Vijf jaar geleden werd ze benoemd tot rechter in Brandenburg. Haar vader Wolfgang Zeh (1942), eveneens jurist en lid van de SPD, was directeur van de Bondsdag tussen 2002 en 2006.
Zitting in het grondwettelijke gerechtshof van Brandenburg
In 2019 werd Zeh, die rechten studeerde in Passau en Leipzig en in New York kortstondig voor de Verenigde Naties werkte, gevraagd om als één van de negen leden zitting te nemen in het Landesverfassungsgericht van Brandenburg, het grondwettelijke gerechtshof van de deelstaat. Zo laveert Zeh ook zelf tussen twee werelden: tussen de rechterlijke macht en de literaire vrijheid, tussen mensen veroordelen en mensen laten oordelen, tussen Julia Barbara Finck, zoals ze als rechter heet, en Juli Zeh, haar schrijversnaam. ‘Een oordeel vellen hindert mij niet. Ik vind het bovenal een leuke afwisseling om in een groep te werken, we zijn negen constitutionele rechters die samen de vonnissen vellen. Als auteur sta ik er meestal alleen voor.’
Haar boeken lezen als een pleidooi om elkaar te leren kennen – ook al ben je het niet met elkaar eens. In Onder buren (2021) schetst Zeh hoe een stel hoogopgeleide dertigers uit Berlijn in lockdowntijd horendol van elkaar wordt. De vrouw besluit naar het platteland in het oosten te verhuizen. Ze komt terecht in een dorp waar ze een buurman ontmoet met onverholen nazi-ideeën, voor wie ze desondanks een zwak ontwikkelt en met wie ze een band opbouwt.
Grote kloof tussen stad en platteland
In Nederland leven hoogopgeleiden veel meer in een bubbel dan laagopgeleiden. De laatste groep vertoont gevarieerder denkbeelden en stemgedrag, zo blijkt uit recent onderzoek. ‘Een heel groot probleem, ook in Duitsland,’ aldus Zeh. ‘Door sociale media groeit het probleem almaar. Onbetaalbare woonruimte helpt niet mee, daarom leven verschillende sociale klassen gescheiden van elkaar.’
Zeh noemt het samenbrengen van bevolkingsgroepen met afwijkende achtergronden ‘enorm belangrijk’. ‘We moeten woonomgevingen creëren waarin mensen naast elkaar leven, ongeacht opleidingsniveau of inkomen. Anders wordt de bubbelvorming nog erger.’
In Tussen werelden, de roman die Zeh vorig jaar samen met Simon Urban uitbracht, komt het opnieuw tot een botsing tussen twee totaal verschillende leefwerelden: stad en platteland. Als huisgenoten in een studentenhuis in Münster waren de Duitse twintigers Stefan en Theresa onafscheidelijk. Maar in de twintig jaar die volgden, zijn de studievrienden Duitse literatuur zo ver uit elkaar gegroeid dat ze inmiddels diametraal tegenover elkaar staan. Hij maakt carrière bij een toonaangevend weekblad in Hamburg, zij nam het boerenbedrijf van haar vader over in een gehucht in Brandenburg.
De tegenstelling die Zeh beschrijft, is kenmerkend voor de kloof tussen stad en platteland in Duitsland. ‘De afgelopen decennia is de politiek in het voordeel van stedelingen gevoerd. Mensen op het platteland zijn benadeeld.’ Vooral de Energiewende, de transitie naar hernieuwbare energiebronnen, blijkt een splijtzwam in de Duitse samenleving. Stedelingen hebben vaak geen auto nodig, plattelandsbewoners wel. Zonnepanelen en windparken worden op het platteland neergezet, niet in de steden.
Volgens Zeh heeft het gevoerde beleid de woede en ontevredenheid onder het Duitse volk zozeer gevoed dat mensen ‘nog sterker neigen uit irrationele overwegingen op populisten te stemmen. Als de lasten niet eerlijk worden verdeeld, zullen er meer problemen ontstaan. We moeten snel umdenken.’
Het falen van de stoplichtcoalitie
Dat omdenken lastig is, toonde het uiteenvallen van de stoplichtcoalitie van SPD, FDP en De Groenen begin november. Na een hoopvol begin rolde de Bondsregering twee jaar lang van het ene (wel of geen kerncentrales) in het andere moddergevecht (het al dan niet oprekken van het schuldenplafond). Totdat de normaal zo bedeesde SPD-bondskanselier Olaf Scholz hardhandig de stekker uit de coalitie met FDP en De Groenen trok. Hij ontsloeg de liberale minister van Financiën Christian Lindner en liet de coalitie ontploffen.
Veel Duitsers vonden het optreden van Scholz een staatsman onwaardig. Zeh: ‘Er hebben zich maandenlange frustraties opgehoopt. Kanselier Scholz had de indruk dat Lindner zich verzette tegen de noodzakelijke maatregelen om er zelf politiek gewin uit te halen.’
Juli Zeh over de aanstaande Duitse verkiezingen
Op 23 februari gaat Duitsland vervroegd naar de stembus, door de val van de Bondsregering een half jaar eerder dan gepland. De wisseling van de wacht in Duitsland valt ongeveer samen met het moment dat zijn belangrijkste handelspartner Verenigde Staten zich opmaakt voor de terugkeer van Donald Trump in het Witte Huis. ‘Ik had liever geen nieuwe verkiezingen gehad. Een vervroegde stembusgang helpt alleen de populisten in het zadel.’
Dat lijkt te gaan uitkomen. Alternative für Deutschland (AfD) stijgt in de peilingen naar een tweede plaats met ruim 18 procent, weliswaar op ruime afstand van de Duitse christen-democraten van de CDU (32 procent). De radicaal-rechtse partij heeft met Alice Weidel al een kanselierskandidaat naar voren geschoven.
Meer dan eenderde van de dertig AfD-volksvertegenwoordigers in Brandenburg is ‘extreem-rechts’ en vormt daarmee een potentieel gevaar voor de democratie en rechtsstaat, verklaart de veiligheidsdienst in de Oost-Duitse deelstaat. Toch is een verbod van AfD niet de oplossing, zo bleef Zeh de afgelopen maanden in de Duitse pers herhalen. Al houdt ze haar hart vast.
‘Hoe groter de onzekerheid in het land is, hoe meer mensen teleurgesteld raken in de traditionele partijen. Dat werkt de steun voor de nieuwe partijen, die steevast eenvoudige oplossingen beloven, in de hand.’
Duitsland kreeg afgelopen najaar al een voorproefje. Bij de drie regionale verkiezingen in de oostelijke deelstaten Thüringen, Saksen en Brandenburg boekte zowel AfD als Bündnis Sahra Wagenknecht (BSW) – op radicaal-links – electorale successen. Beide partijen speelden nadrukkelijk in op de Ost-Identität van de kiezer. ‘Voor mensen in Oost-Duitsland is hun identiteit natuurlijk belangrijk. Maar AfD en BSW blijken ook succesvol in het westen. Ze behandelen de thema’s die andere partijen laten liggen, zoals migratie.’
Juli Zeh pleit voor humor en luchtigheid in het Duitse debat
Zelf woont Zeh met haar man en twee tienerkinderen sinds 2007 in Barnewitz, een plaats ten westen van Berlijn in Brandenburg. Op het Oost-Duitse platteland merkt ze dat er de afgelopen decennia ‘veel fouten’ zijn gemaakt. ‘De ideeën van de sociale markteconomie zijn verwaarloosd. De angst van mensen voor immigratie is niet serieus genomen. We hebben alleen mondiaal en neoliberaal gedacht en de staat heeft zijn huiswerk onvoldoende gedaan.’
Volgens Zeh moet er het nodige gebeuren om de breuklijnen in de Duitse samenleving te lijmen. ‘Er is veel in te halen. Helaas in een situatie waarin het niet mogelijk is om politiek goed te regeren, vanwege coalities die niet werken.’
Intussen pleit ze voor meer humor en luchtigheid in het debat – niet bepaald de eigenschappen waarin Duitsers uitblinken, maar volgens de schrijfster hard nodig. ‘Mensen in Duitsland denken in zeer apocalyptische termen. Humor lijkt bijna een misdaad – alsof de situatie niet serieus genoeg wordt genomen. Maar humor helpt om afstand te bewaren en zo betere beslissingen te nemen.’
Schrijf u in voor onze middagnieuwsbrief
Met de gratis nieuwsbrief EW middag wordt u dagelijks bijgepraat met commentaren en achtergronden bij de belangrijkste nieuwsverhalen.
