De macht van de Iraanse leider Ali Khamenei (86) neemt langzaam af. Daarmee wordt de toekomst van het land steeds onzekerder.
Vroeger was de politieke macht in Iran overzichtelijk. Noem hem dictator, opperste leider, imam of schaduw van God op aarde: ayatollah Ali Khamenei was de absolute heerser. Legerleiders, presidenten en geestelijken stonden onder hem. Hij benoemde alle topfuncties en manipuleerde de selectie van presidentskandidaten.
Maar sinds de twaalfdaagse oorlog met Israël is alles anders. De 86-jarige leider verschijnt nog maar zelden in het openbaar. Zijn toespraken, vroeger lang en vurig, zijn nu kort en ingetogen. De vraag naar zijn opvolging hangt dreigend boven het regime. Zowel binnen als buiten het systeem proberen machtsfiguren hun positie veilig te stellen.
Velen pleiten openlijk voor alternatieven na 46 jaar theocratie. De onduidelijkheid over het lot van Irans nucleaire programma na de bombardementen van Israël en de Verenigde Staten weerspiegelt zich in het hele politieke systeem. Iraniërs vragen zich af of hun leiders Donald Trumps voorwaarden voor een akkoord zullen aanvaarden. Maar niemand weet nog wie echt de macht heeft.
Eenheid brokkelt af
Aanvankelijk leek de oorlog de Iraanse politiek juist te stabiliseren. Een golf van patriottisme bracht bestuurders en bevolking samen na jaren van polarisatie. Oproepen van de Israëlische premier Benjamin Netanyahu tot opstand werden genegeerd.
Maar sinds het staakt-het-vuren op 24 juni lijkt de eensgezindheid te af te brokkelen. Interne meningsverschillen over hoe de eenheid te bewaren, maken het regime stuurloos.
Begin juli herbenoemde Khamenei nog zijn stokoude vrijdagprediker en de voorzitter van de Raad van Hoeders – die laatste is 99 jaar oud en zit er al voor de 33ste keer
Khamenei’s oplossing is cosmetisch van aard. Om een ontgoochelde bevolking gunstig te stemmen, kleedt hij zijn theocratie in nationalistische symbolen.
Tijdens de Ashura-viering op 5 juli – de herdenking van het martelaarschap van de kleinzoon van de profeet Mohammed en de heiligste dag in Iran – beval Khamenei een voorzanger om zijn religieuze gezangen te staken. In plaats daarvan moest hij Ey Iran zingen, een patriottisch lied uit de tijd vóór de islamitische revolutie van 1979, dat sindsdien verboden was.
De ayatollah zet minder in op sjiitische heiligen en meer op de pre-islamitische geschiedenis van Iran. In steden duiken nieuwe reclamepanelen op waarin oude Perzische mythen een modern jasje krijgen.
Toegevingen om verandering te temperen
Khamenei laat ook oogluikend nieuwe realityshows toe, zoals een razend populaire Iraanse versie van Love Island, waar ongetrouwde koppels openlijk flirten. In delen van Teheran lijken hoofddoeken en lange jassen voor vrouwen tot het verleden te behoren.
Maar zulke toegevingen zijn bedoeld om de roep naar politieke verandering te temperen, niet om ze mogelijk te maken. Begin juli herbenoemde Khamenei nog zijn stokoude vrijdagprediker, evenals de voorzitter van de Raad van Hoeders – die laatste is 99 jaar oud en zit er al voor de 33ste keer.
Na enkele post-oorlogsoptredens zijn hervormingsgezinden weer uit de staatsmedia verdwenen. Het aantal executies stijgt, en amnestie voor politieke gevangenen lijkt ver weg.
Achterdocht
Terwijl Khamenei doet alsof er niets aan de hand is, ruiken zijn rivalen hun kans. De Islamitische Revolutionaire Garde (IRGC), de lijfwacht van het regime, gebruikt de aanhoudende dreiging vanuit Israël als excuus om de eigen greep op de macht te versterken. Toen Israël begon met bombarderen, trok Khamenei zich terug in een bunker en liet de besluitvorming over aan de generaals.
Een stap die het risico vergroot op een militaire junta, waarbij hijzelf slechts het uithangbord blijft. Maar ook binnen het leger is er geen echte eensgezindheid. De Israëlische infiltratie heeft geleid tot achterdocht en een gebrek aan coördinatie. De uitgebreide economische belangen van de IRGC en de wijdverspreide corruptie wekken zelfs de verwachting dat het korps zal uiteenvallen in een kluwen van lokale maffia’s.
Veel jonge Iraniërs willen liever een breuk met alle bestaande machtsfiguren, ook met oud-verzetslieden
President Masoud Pezeshkian pleit voor dialoog met de oppositie en de terugkeer van ballingen, in een poging om de eenheid die tijdens de oorlog bestond te vertalen naar duurzame verzoening. Maar hij mist de slagkracht om dat af te dwingen.
Veel Iraniërs geven hem de schuld van stroomonderbrekingen en lange periodes zonder water tijdens de zomerhitte. Hij wordt ook gezien als verantwoordelijk voor de devaluatie van de rial, omdat hij er niet in slaagde om Iraanse ondernemers in het buitenland hun winsten naar Iran te laten vloeien.
Oude bekenden, nieuwe ambities
Twee oud-presidenten, Mahmoud Ahmadinejad en Hassan Rouhani, ruiken hun kans op een comeback. Beiden hebben een bredere aanhang dan Pezeshkian. Rouhani, een geestelijke, zou zichzelf zien als Khameneis opvolger die het conflict met het Westen kan beëindigen. ‘De oorlog,’ zei hij in een verklaring, ‘zou een wake-upcall moeten zijn om onze koers te corrigeren en het bestuur te hervormen.’
Ali Larijani, voormalig parlementsvoorzitter, treedt op als een soort uitvoerend president – een rol die hij in het verleden al ambieerde. Hij, en niet Pezeshkian, leidde recent een delegatie naar Moskou voor een ontmoeting met Vladimir Poetin.
Dissidenten laten zich evenmin onbetuigd. Op 11 juli publiceerde Mir Hossein Mousavi – voormalig premier en al vijftien jaar onder huisarrest – een petitie voor een nieuwe grondwet, ondertekend door honderden intellectuelen. Veel jonge Iraniërs willen echter liever een breuk met alle bestaande machtsfiguren, ook met Mousavi.
Buitenland: van ambitie naar overleven
De interne verdeeldheid heeft ook de buitenlandse koers verlegd: in plaats van regionale dominantie staat nu louter het overleven van het regime centraal. Israël heeft de bondgenoten van Iran in de regio verwoest. Haviken in Teheran pleiten nu voor de snelle bouw van een atoombom.
Anderen hopen dat China, als grootste koper van Iraanse olie, het land zal bijstaan met bijvoorbeeld gevechtsvliegtuigen. Maar Israël dreigt met nieuwe bombardementen, en eventuele buitenlandse hulp zou wellicht te laat komen. Rusland, verwikkeld in de oorlog in Oekraïne, is niet vlug met het herstellen van Irans luchtafweer.
Dan blijven de Verenigde Staten over. De deelname van Donald Trump aan Israëls oorlog heeft Iran afgeschrikt en de gesprekken over een nieuw nucleair akkoord stilgelegd. Buitenlandminister Abbas Araghchi zei dat Iran bereid is om die gesprekken te hervatten. Zelfs een niet-aanvalsverdrag met Israël zou bespreekbaar zijn.
Zo’n akkoord zou Iran van sancties bevrijden, de isolatie doorbreken en buitenlandse investeringen aanmoedigen. Maar zolang er geen consensus is over de richting die het land moet inslaan, blijft dat moeilijk.
Voor veel Iraniërs is de nood hoog. Maar misschien hebben ze niet langer een leider met de visie of het gezag om knopen door te hakken.