Europa worstelt met de erfenis van het liberalisme: gebouwd op individuele vrijheid en regels, maar machteloos tegenover geopolitieke vijanden. Von der Leyen, Draghi en De Wever signaleren dat de Unie bezieling en stootkracht mist, waardoor de liberale droom botst met de harde realiteit, schrijft Martin Sommer.
Meewarig keek ik naar Ursula von der Leyen. Haar Staat van de Unie bevatte dit jaar weinig grootspraak. Europa is verwikkeld in een gevecht, zei de EU-Commissievoorzitter. Ze zei het met tegenzin, want gevechten horen niet bij de Europese Unie.
Maar met Rusland, China en ook Donald Trump helpt er geen moedertjelief aan. Toch zag Von der Leyen ook mooie dingen. Ze was onlangs met zes Europese regeringsleiders op bezoek bij de Amerikaanse president om de steun aan Oekraïne zeker te stellen. Geen sterk voorbeeld, vond ik. In mijn achterhoofd bleef het beeld hangen van zeven Europese geitjes, zittend voor het bureau van de grote boze wolf.
Van geopolitieke reus tot junior partner: Europa’s illusie voorbij
‘We kunnen het,’ zei Von der Leyen. En ook nog: dit is ‘het Europese onafhankelijkheidsmoment’. Ik dacht aan het commissie-initiatief Rearm Europe dat al snel moest worden omgedoopt in Readyness2030, omdat de geitjes het niet eens werden. Iedereen die iets verder kijkt dan zijn eigen neus, begrijpt de noodzaak van een sterker Europa. Wie een minder omzwachtelde diagnose wil hebben dan die van Von der Leyen, kan terecht bij de recente rede in Rimini van Mario Draghi, oud-directeur van de Europese Centrale Bank.
Europa vond zich met 450 miljoen consumenten een geopolitieke reus, zei Draghi. Die illusie is verdampt. Poetin kijkt op ons neer, voor China is Europa een junior partner. Vergeleken met de Verenigde Staten heeft de EU sinds de eeuwwisseling een kwart welvaartsverlies geleden.
Europa is in alle opzichten uit de tijd gevallen, vond Draghi. De EU werd opgericht om de vloek van de natiestaat te bestrijden. Met succes. Na de Koude Oorlog zat het neoliberalisme Europa als gegoten, met open grenzen en het idee dat de staat moest wijken voor de markt. Maar het neoliberalisme is voorbij, aldus Draghi. Europa moet zich niet instellen op handelspartners maar op echte vijanden.
‘Europa heeft last van groen masochisme’
De Belgische premier Bart De Wever was in zijn HJ Schoo-lezing niet minder uitgesproken. Hij noemde Europa ‘moreel verwaand’ met het denkbeeld dat in het internationale verkeer een knuffel alles oplost. Europa heeft last van groen masochisme, zei hij, en onze energieprijzen maken ons tot hopeloze concurrenten.
We hebben goed onderlegde migranten nodig, maar importeren laag opgeleide asielzoekers en illegalen. Hij gaf als wrang voorbeeld de man die in Brussel zijn bevel tot uitzetting had laten plastificeren en het als identiteitsdocument gebruikte.
Lidstaten zijn verwend en verwaand
Het zijn teksten voor de sterke maag. Wat betreft de oplossingen voor het Europese ongerief ben ik minder onder de indruk. Het is goed gebruik om te wijzen naar de lidstaten, die gezamenlijke machtsvorming tegenhouden. Uiteraard zou het wegnemen van interne tariefmuren helpen. Draghi wil een eind maken aan het veto voor elke EU-staat, zodat pestkoppen als Orbán een toontje lager zingen.
Ook dat zou bijdragen, zoals het een goede zaak zou zijn als de Fransen ophielden met hun barricades en tot hun 67ste gingen werken. De lidstaten zijn verwend en verwaand, ik geloof het, maar bij bol.com een ander volk bestellen gaat niet, en wat ik vooral mis is de rol van de Europese gedachte zelf.
Het neoliberalisme is begraven, het liberalisme ook?
Het neoliberalisme mag volgens Draghi begraven zijn, het liberalisme als leer en levenshouding is dat niet. Sterker, het liberalisme is zowel uitgangspunt als voertuig van Europa. Dat nooit meer, was het Europese motto, het einde van de nationale staat het doel.
Het moest afgelopen zijn met collectieve hartstochten, Europa voerde geen oorlog maar deed aan vreedzame conflictbeslechting, door regels en rechters. Europa bouwde bruggen, al staan op de euro-biljetten nog altijd geen echte bruggen, want dat zou weer tot nationale trots leiden. De 450 miljoen Europese burgers zouden in alle opzichten vrij zijn, en bovenal bevrijd van hun belaste verledens.
‘U bent eigenlijk ook een D66’er’
Maar het liberalisme heeft een probleem, en dat komt nu aan de oppervlakte. Het liberalisme ziet de individuele mens alleen als doel en niet als middel, en dat is mooi en nastrevenswaardig. Maar het individu als hoogste gebod helpt niet bij het beslechten van collectieve conflicten, en al helemaal niet bij internationale botsingen met machten die anders denken.
De eeuwige vrede van filosoof Immanuel Kant werkt alleen als die eeuwige vrede er al is. Het liberalisme veronderstelt dat iedereen liberaal is, zoals eertijds D66 adverteerde met de slogan dat u eigenlijk ook een D66’er bent. Als de gesprekspartners ineens tegenstanders of zelfs vijanden blijken te zijn, staat het liberalisme met zijn mond vol tanden.
‘Waarvoor zou je een offer brengen als jijzelf het hoogste doel bent ?’
Europa is nog altijd aan het ontwaken uit zijn liberale droom. De veelbezongen Europese waarden zijn individuele waarden. Er is geen hoger recht dan jezelf kunnen ontplooien. Vandaar dat het willen tegenhouden van de Pride in een Europese hoofdstad een kardinale zonde is.
De EU kan geen buitengrens aanwijzen, want iedereen die onze liberale waarden deelt, mag meedoen. Om diezelfde reden is het problematisch om mensen bij de grens tegen te houden. Euro-enthousiaste schrijvers stelden Europa voor als een vliegveld of een perron, waar iedereen naar believen kan inchecken, ongeacht geschiedenis, cultuur of religie.
Maar het beeld van zo’n vliegveld of perron zonder eigenschappen laat ook zien wat eraan mankeert: Europa mist een ziel, en de lidstaten hebben die nog wel.
De Franse president Charles de Gaulle had daar een loepzuiver gevoel voor. Hij had het over ‘dat ding’, ce machin: een willekeurige verzameling individuen die geen stootkracht oplevert, anders dan het geloof of de natie. Wij hebben een hekel aan vlaggen of tromgeroffel, maar waarvoor zou je een offer brengen als jijzelf het hoogste doel bent?
Geld geeft geen antwoord op de vraag ‘waarvoor je zou vechten’
Oud-VVD-leider Frits Bolkestein sprak jaren geleden al van het tekort aan bezieling van het liberalisme. Want dat tekort wordt zeker gevoeld. Het kan wel goed gaan met je individuele zelf, met onze gezamenlijkheid gaat het slecht, zoals Paul Schnabel, oud-directeur van het Sociaal en Cultureel Planbureau, het uitdrukte. Het gebrek aan bezieling wordt nu verdonkeremaand met het voornemen om 5 procent van het nationaal inkomen te besteden aan defensie. Geld is geduldig, maar geeft geen antwoord op de vraag waarvoor je zou vechten.
Draghi zei dat we van toeschouwer hoofdrolspeler moeten worden. De Wever zei dat we nog vijf jaar hebben om het voor elkaar te krijgen. Laten we het hopen. Maar de code van het Europese ongerief is nog niet gekraakt.