Donderdag werd bekend dat Kazuo Ishiguro de nobelprijs voor de Literatuur heeft gewonnen. Gerlof Leistra sprak al in 1989 met de Engels-Japanse schrijver. Vlak voor het interview won hij de prestigieuze Booker Prize. Lees hier het interview terug.
Met zijn roman The Remains of the Day won de Japans-Engelse schrijver Kazuo lshiguro vorige maand de Booker Prize, de belangrijkste onderscheiding in het Engelse taalgebied. Een gesprek met lshiguro in Londen: over de druk van het literaire circus, de invloed van popmuziek op zijn stijl en zijn angst om in herhaling te vervallen.
Met een bezweet gezicht komt Kazuo Ishiguro de lounge van het . luxueuze Charing Cross Hotel in het hartje van Londen binnenrennen. Hij is vijf minuten te laat.
Sinds een paar jaar bewoont Ishiguro met zijn vrouw een vijfkamer-appartement in een sjieke buitenwijk van Londen. Lachend vertelt hij hoe zijn woonomstandigheden gelijke tred houden met het verloop van zijn carrière. ‘Mijn eerste boek, A Pak View of Hills, schreef ik op de eettafel in de studentenkamer die ik met mijn latere vrouw deelde. An Artist of the Floating jaar later tot stand in een gehuurd appartement. En The Remains of the Day, mijn laatste roman, schreef ik in onze huidige koopwoning. Het was de eerste keer dat ik een eigen werkkamer had en niet tegen etenstijd alles hoefde op te ruimen.’
WHITBREAD AWARD
Drie jaar geleden werd Ishiguro ook al genomineerd voor de Booker Prize, toen met Au Artist of the Floating World. De oude rot devils, maar Ishiguro was plotseling een bekend auteur geworden die de schijnwerpers van de publieke belangstelling voortdurend op zich gericht wist, zeker toen hetzelfde boek wel goed genoeg werd bevonden voor de prestigieuze Whitbread Award.
Toen hij dit jaar opnieuw voor de Booker Prize genomineerd werd, waren de verwachtingen dan ook hoog gespannen. Ishiguro: ‘Natuurlijk wist ook ik dat mijn boek een goede kans maakte, maar zon prijs blijft een loterij. En de sfeer er omheen is dodelijk. Het lijkt wel of iedereen elke herfst weer helemaal gek wordt. Schrijvers als Graham Swift, Julian Barnes, Martin Amis en ook ikzelf kunnen geen boek publiceren of er wordt meteen in termen van de Booker Prize over gesproken. Dat geeft een ongezonde druk.’ Ishiguro zegt vooral opgelucht te zijn dat alles achter de rug is. ‘Nu kan ik tenminste risico’s nemen. Als ik ook dit keer niet had gewonnen, was de druk alleen maar groter geworden. En zoiets maakt je baan juist risico’s zou moeten nemen.
Je moet je schrijvershorizon verbreden. Het is heel gevaarlijk om een succesformule uit te gaan melken in de hoop dat je de volgende keer wel in de prijzen valt. Het winnen van de Booker Prize geeft mij de moed om een eigen richting in te slaan. De druk van het literaire circus is in een klap weggevallen. Ik had mij er graag eerder van willen distantiëren, maar in Londen ontkom je er niet aan.
NAGASAKI
Vierendertig is hij nu. Hij werd geboren in Nagasaki, maar verhuisde op zijn vijfde met zijn ouders en oudere zus naar Engeland. ‘Mijn vader is wetenschapper, oceanograaf.
Aanvankelijk zouden we voor één, hooguit twee jaar naar Engeland gaan. Maar die periode werd steeds maar verlengd en toen ik een jaar of vijftien was, besloten mijn ouders definitief te blijven. Inmiddels was er in Engeland ook nog een zusje geboren.’
Aan de korte tijd in Japan zegt Ishiguro sterke herinneringen te bewaren: geuren, kleuren , gebeurtenissen, zelfs complete gesprekken. ‘Ik kan mij bijvoorbeeld het huis dat wij met mijn grootouders bewoonden, nog zo voor de geest halen. Maar ik had ook een motief om die herinneringen levend te houden: wij zouden immers naar Japan terugkeren. Vooral mijn eerste roman is een poging al die herinneringen en gevoelens veilig te stellen. Want het Japan dat ik in mijn hoofd meedroeg, bestond natuurlijk al lang niet meer. Voor mij was het heel logisch om de hoofdpersoon van A Pale View of Hills – een Japanse weduwe die in Engeland woont – allerlei herinneringen aan Japan te laten ophalen.
‘Al schrijvend raakte ik steeds meer geïnteresseerd in de manier waarop mensen hun geheugen manipuleren om hun emotionele behoeften te bevredigen. Zelfbedrog fascineert mij: hoe mensen zichzelf bij een confrontatie met de harde werkelijkheid voor de gek kunnen houden. Al mijnboeken gaan over de strijd die zich op die momenten binnen een persoon afspeelt, hoe iemand het met de werkelijkheid op een akkoordje probeert te gooien. Uiteindelijk moeten mijn hoofdpersonen de werkelijkheid echter wel onder ogen zien. Dat zou je als mijnplot kunnen beschouwen. Het gaat mij om de manier waarop de hoofdpersonen op de gebeurtenissen reageren.’
Cursus
Kazuo Ishiguro studeerde filosofie en literatuur, maar onderbrak zijn studie om in een Londen sociaalwerk te doen onder de thuislozen. Hij volgde een cursus creative writing bij Malcolm Bradbury en Angela Carter en studeerde, vijfentwintig jaar oud, uiteindelijk af op het eerste deel van A Pale View of Hills. ‘In de tussentijd had uitgeverij Faber and Faber in een bloemlezing van jonge schrijvers al wat korte verhalen van mij gepubliceerd. Zij boden mij een contract aan om A Pale View of Hills af te maken.
Zo kon ik in 1982 debuteren. Toen de rechten ook aan het buitenland werden verkocht, besloot ik mijn baan met thuislozen op te geven en volledig van de pen te gaan leven.
In zijn tienerjaren wilde Ishiguro, net als veel van zijn leeftijdgenoten, songwriter worden. Hij speelde gitaar en piano en vondliteratuur meer iets voor dames op leeftijd. ‘Bob Dylan, Leonard Cohen, Joni Mitchell, Neil Young, zij waren mijn helden. In de loop der jaren heb ik zo’n honderd songs geschreven en ik speelde regelmatig in allerlei clubs. Maar op een gegeven moment kon ik wat ik te zeggen had niet meer kwijt
in mijn songs en begon ik korte verhalen te schrijven. Daarbij streefde ik naar dezelfde purple prose, die over-poëtische periode waarin je zo nodig moet laten zien watje in huis hebt, had ik al lang achter mij. Ook als schrijver gebruik ik liever één akkoord dan drie: diepte is belangrijker dan breedte. Ik zal ook nooit een veelschrijver worden.’
Het schrijven van een roman kost Ishiguro zo’n drie jaar. ‘De eerste twee jaar zet ik allerlei ideeën op een rijtje, maak ik aantekeningen en verricht ik research. Ik kan niet zo maar een vel papier in mijn machine draaien als ik niet eerst precies weet wat ik wil zeggen. Over het schrijven zelf doe ik ongeveer een jaar. In die tijd werk ik heel gedisciplineerd. Op mijn bureau ligt een aantekenblok waarin ik precies bijhoud hoe lang ik gewerkt heb. Per week moet ik dertig uur halen. Wanneer ik beneden koffie zet, gaat dat van de tijd af. Het aantal woorden dat ik per dag schrijf, interesseert mij niet. Lengte heeft niets met kwaliteit te maken.’
Hoofdpersoon van The Remains of the Day is de bejaarde butler Mister Stevens, die in de zomer van 1956 tijdens een zesdaagse rondrit door West-Engeland terugkijkt op zijn leven. Hij is het schoolvoorbeeld van de butler die onder alle omstandigheden zijn meester trouw blijft. Tot diens dood werkte hij voor lord Darlington, ook toen deze zich in de jaren dertig ontpopte als nazi. Aan het eind van het boek komt Stevens tot de ontluisterende conclusie dat hij al die jaren de verkeerde zaak heeft gediend en daarmee de kans op een relatie met de huismeid, Miss Kenton, heeft verspeeld. The Remains of the Day is een treurig liefdesverhaal, maar bovenal een magistrale verhandeling over de persoonlijke verantwoordelijkheid van de burger.
Ishiguro: ‘In The Remains of the Day wilde ik beschrijven wat er met iemands normen en waarden gebeurt als de omringende samenleving verandert. In zekere zin wordt Mister Stevens verraden door de samenleving die hem heeft gevormd. Hij komt er achter dat hij loyaal is geweest aan de verkeerde zaak.’
FASCISME
‘De figuur van de butler symboliseert voor mij het onderdrukken van emoties. Hoe gaat zo iemand met zijn emoties om? Is zijn gedrag laf of juist waardig? Ik gebruik Mister Stevens als metafoor. Tegelijkertijd wilde ik via hem een soort mythisch Engeland oproepen, het Engeland van P. G. Wodehoewel ik de politieke dimensie mis. Vooral als je je realiseert dat hij schreef in de tijd van het opkomend fascisme.’
In The Remains of the Day is voor het eerst sprake van een Engelse hoofdpersoon. Ishiguro: ‘Ik heb het verhaal bewust niet in Japan gesitueerd. Daar had ik mijnbuik van vol. Mijn boeken werden niet gelezen zoals ik ze bedoeld had. An Artist of the Floating World werd zelfs aanbevolen als een boek samenleving. En dat terwijl het mij juist te doen is om universele emoties! Doordat Japan zo’n exotisch land is, zien veel mensen de relatie met hun eigen leven blijkbaar niet.’ Oppervlakkig doet het gegeven van The Remains of the Day denken aan dat van An Artist of the Floating World. Ook daarin is sprake van een hoofdpersoon – de kunstenaar Masuji Ono — die terugkijkt op een leven dat bepaald is door een twijfelachtige rol in de oorlog. In beide boeken — hetzelfde geldt overigens ook voor A Pale View of Hill — wordt de lezer voortdurend heen en weer geslingerd tussen heden en verleden en komt hij er langzamerhand achter dat de hoofdpersoon de ‘waarheid’ kleurt.
Wordt de formule niet te voorspelbaar? Ishiguro: ‘Daar maak ik mij inderdaad zorgen over. The Remains of the Day is een consolidatie van het niveau van An Artist of the Floating world – nog een boek van dezelfde formule zou de doodssteek voor mijn ontwikkeling betekenen. Dit gebied is nu wel ontgonnen. De Booker Prize stelt mij in staat boeken te schrijven die misschien niet zo goed zijn als The Remains of the Day, maar wel een nieuwe fase in mijn carrière inluiden. Ik kan onmogelijk nog een keer aankomen met een boek overeen oude man of vrouw die terugkijkt op een verspild verleden. Het zou mij weinig moeite kosten, maar de bevrediging zou gering zijn en ik denk ook niet dat mijn lezers het uitmelken van een succesformule op den duur zouden kunnen waarderen.’
Ishiguro zegt meer beïnvloed te zijn door iemand als Bob Dylan dan door allerlei schrijvers. ‘Kijk, ik ben natuurlijk gewoon een kind van de tv-generatie. Ik ben groot geworden met televisie, popmuziek en film. Om in Engeland literatuur te kunnen studeren, moet je een soorttoelatingsexamen doen. Het is de bedoeling datje dan praat over boeken die je in je vrije tijd hebt gelezen, dus niet voor je lijst. Maar ik had niets gelezen. Dus toen heb ik maar gedaan alsof ik The Grapes of Wrath van John Steinbeck had gelezen. Een vriend van mij had mij Ik heb maar zoveel mogelijk over songteksten met hetzelfde thema zitten praten. Zo ben ik er doorheen gesjoemeld.’ Hij vertelt gek te zijn op Japanse films uit de jaren vijftig, ‘omdat die mij doen herinneren aan mijn jeugd, aan het J apan dat ik gekend heb. Ook al is de film slecht, ik raak altijd zeer geëmotioneerd.’
Zelf schreef Ishiguro voor het Britse Channel Four twee korte tv-films van een uur. ‘De eerste, A Profile of Arthur J. Mason, ging over een butler. Weliswaar een heel andere man dan Mister Stevens, maar zo ben ik wel op het idee gekomen voor The Remains of the Day. Ik heb sterk de neiging nog eens op dat fundament een roman te bouwen. Van A Pale View of Hills publiceerde ik eerst een verkorte versie in een bloemlezing en An Artist of the floating World was oorspronkelijk een kort verhaal in het literaire tijdschrift Granta.’
VOOR HET GELD
Zijn tweede korte tv-film, The Gourmet, omschrijft Ishiguro als ‘een soort black comedy. Het is het verhaal van een man die de wereld afreist om dingen te eten die daarvoor nooit gegeten werden. Uiteindelijk eet hij in Engeland een geest op. Beide stukken heb ik in een paar weken geschreven, in eerste instantie voor het geld. Maar het is ook wel eens verfrissend om in beelden te moeten denken. Op zo’n moment ontdek je dat de mogelijkheden van fictie veel groter zijn. Een romanmoet in mijn ogen dan ook iets extra’s hebben. Wanneer je dezelfde emotionele effecten in een tv-film van een uur kunt bewerkstelligen, deugt de roman niet. Mijn debuut vind ik achteraf te veel een script. In de andere twee romans heb ik veel meer gebruik gemaakt van literaire trucjes. Die zijn een stuk beter.’
Over zijn volgende boek kan Ishiguro nog niets zeggen, ‘but there are certain area’s I’m exploring. Ik weet alleen dat het compleet anders moet worden. Mijn eerste drie romans zijn heel economisch geschreven, alles heeft een reden. verbeelding voortbrengt, meer risico nemen. Wat ik tot nu toe geschreven heb, was Tsjechov. Nu wordt het tijd voor Dostojewski: het hoeft allemaal niet meer zo te passen.