Kabinet gevaarlijk laks: welvaart staat op het spel

Sinds de Russische invasie van Oekraïne op 24 februari hebben de landen van de Europese Unie tientallen miljarden euro’s overgemaakt aan Rusland, in ruil voor olie en gas. Elke dag dat Russische brandstof de energiehonger stilt, komt daar bij de huidige torenhoge energieprijzen circa 1 miljard euro bij. Het is geld dat direct in de oorlogskas stroomt van de Russische president Vladimir Poetin.

Economie kan niet zonder Russische brandstoffen

Afscheid nemen van Russische energie ligt voor de hand. Maar de vraag of de Europese economie dat wel aankan, leidt overal in Europa tot felle discussie. Vooral in Duitsland gaat het er hevig aan toe. Gerenommeerde economen, bijgestaan door klimaatactivisten, denken dat het nationaal inkomen – dat wat alle Duitsers in een jaar samen verdienen – slechts met een paar procentpunt krimpt als de toevoer van Russisch gas stopt. Een aantal fabrieken zal moeten sluiten, maar met noodhulp van de Duitse regering kan na de coronacrisis ook een energiecrisis het hoofd worden geboden.

Duitse bedrijven, vakbonden en ook het ministerie van Economische Zaken zien dat anders. Die vrezen dat een groot deel van de Duitse industrie wordt vernietigd – en daarmee de Duitse welvaart. De economische gevolgen van de corona­crisis zijn een peulenschil ­ver­geleken met een energiecrisis, stellen zij. Tijdens de pandemie moest de overheid bioscopen, sportscholen en horeca overeind houden. Stopt de Russische gastoevoer, dan is het einde oefening voor complete industrieën. Dat kan de Duitse overheid met geen mogelijkheid opvangen.

‘Veiligheid van ons energiesysteem is verwaarloosd’

Zonder gas en olie uit Rusland krijgt de Europese economie het zwaar te verduren. In 2021 leverden de Russen 34 procent van het gas dat Europa verbruikte. Van de olie kwam een kwart uit Rusland. Die cijfers staan in een analyse van het Centraal Planbureau van afgelopen maand. Daarin zette het CPB een reeks studies naar een abrupte Russische gas- en oliestop op een rij. Met de centrale vraag of de Europese economieën dat gaan redden.

Conclusie: dat valt niet te voorspellen, maar de gevolgen van een energiestop zijn buitengewoon ernstig. ‘Het is de afgelopen jaren veel over de energiestransitie gegaan, maar de veiligheid van ons energiesysteem is verwaarloosd,’ zegt Hans van Cleef (47), energie-econoom bij ABN AMRO.

Russen kunnen zelf de gaskraan dichtdraaien

En dat is zorgelijk. Nederland blijft zich met andere EU-landen het hoofd breken over de vraag of het moreel gezien nog te verantwoorden is om Russische energie te kopen. Alleen het kleine EU-lid Litouwen heeft de energiebanden met Rusland doorgesneden.

Maar het kunnen natuurlijk ook de Russen zelf zijn die de gaskraan dichtdraaien, als president Vladimir Poetin vindt dat de ‘onvriendelijke landen’ te ver gaan in hun steun aan Oekraïne. Een voorproefje ervan is zijn eis dat Russisch gas en olie moeten worden afgerekend in roebels in plaats van in euro’s of dollars.

Stookseizoen gemist

Terwijl de economie bij het sluiten van de gaskraan door Rusland afstevent op een catastrofe, gaat het in Nederland vooral over koopkrachtplaatjes. De snel oplopende energierekening van miljoenen burgers wordt gedempt door met miljarden de energieprijzen te verlagen. Daarmee geeft het kabinet de boodschap dat burgers rustig de kachel kunnen blijven stoken en kunnen blijven autorijden.

Voorstellen van ambtenaren om gezinnen op te roepen de verwarming een paar graden lager te zetten, haalden het lange tijd niet, terwijl het een paar weken geleden toch het beste moment was voor zo’n stap. Het stookseizoen was nog in volle gang en de verontwaardiging over de oorlog was op haar hoogtepunt.

Prikkel om te minderen weggehaald

Burgers zijn best bereid de broekriem aan te halen, zeker als zij het gevoel hebben dat zo’n collectieve actie tegen Poetin helpt. Maar de wet van vraag en aanbod zorgt ervoor dat de miljarden die het kabinet uittrekt om de energiepijn te verzachten, slechts de prikkel bij burgers weghalen om het energieverbruik te verminderen. Per 1 april werd de verlaging van de benzineprijs met meer dan 20 cent per liter toegejuicht door automobilisten. En door Moskou.

Bij blijvend hoge energieprijzen is het wachten op het volgende ‘tijdelijke’ koopkrachtpakket. En het daaropvolgende. De inflatie kwam eind maart uit op 12 procent, vooral door hogere prijzen voor energie en voedsel.

‘Zet ook de knop om’

Pas op 2 april, vijf weken na het begin van de Russische invasie, begon de overheidscampagne ‘Zet ook de knop om’. Die moet mensen bewegen op hun energieverbruik te letten. De campagne is rijkelijk laat, en ook onbeduidend. Te onbelangrijk blijkbaar om vergezeld te laten gaan van een indringende toespraak van de premier vanuit het Torentje.

De campagne is ook halfslachtig. Zo heeft het kabinet diverse plannen van de Nederlandse Vereniging Duurzame Energie (NVDE) overgenomen. Die kwam begin maart al met het plan om nog dit jaar 5 miljard kuub aardgas te besparen, zonder dat huishoudens veel hoeven in te leveren op comfort, of dat de industriële productie wordt ingeperkt. Jaarlijks verbruikt Nederland zo’n 40 miljard kuub.

Hollands gedoogbeleid bij Wet milieubeheer

‘Energiebesparing kan snel en is erg effectief. Door de royale subsidies van de overheid is energiebesparing voor mensen aantrekkelijker dan ooit,’ zegt NVDE-voorman Olof van der Gaag (47). Vervang bijvoorbeeld tl-balken door led-verlichting, isoleer verwarmingsbuizen in fabrieken, regel verwarmingsinstallaties beter in. Waarom dat niet al is gebeurd? ‘Net als mensen hebben ook bedrijven vaak andere dingen aan hun hoofd.’

De NVDE had ook de overheid zelf een aanbeveling gedaan. ‘Al sinds 1993 geldt de Wet milieubeheer, die bedrijven voorschrijft dat zij moeten investeren in verduurzaming als die investering zich binnen vijf jaar terugverdient. Maar door oud-Hollands gedoogbeleid is daar nooit iets mee gedaan.’

Eind vorig jaar heeft het kabinet de regeling met wat lapmiddelen nieuw leven ingeblazen. Maar de Oekraïne-crisis is geen reden voor het kabinet om er echt werk van te maken. Al met al trekt de overheid voor de afgelopen week aangekondigde bespaarcampagnes welgeteld nul euro uit. De 4 miljard euro waarmee wordt geschermd, zijn allemaal nieuw opgebakken oude beloftes.

6,8 miljard euro vergooid

In de twee eerdere ‘tijdelijke’ pakketten om de koopkracht te repareren, die van eind vorig jaar en begin maart, van in totaal 6,8 miljard euro, ging bovendien nog geen 5 procent naar isolatie – de structurele oplossing – en de rest naar eenmalige douceurtjes. De nieuwe campagne richt zich enkel op verwarming, terwijl bijvoorbeeld in Duitsland de discussie is gestart over een einde aan de (heilige) ongelimiteerde snelheid op de snelwegen om zo het benzinegebruik te temperen. Het kabinet loopt met een grote boog om dit heilige huisje heen. Net als om een verbod op terrasverwarming, dat Frankrijk gaat invoeren.

Het Internationaal Energie Agentschap (IEA), opgericht na de oliecrisis van de jaren zeventig om het Westen weerbaarder te maken, kwam al eerder met concrete maatregelen. Autoloze zondagen in steden, drie dagen in de week thuiswerken, minder hard autorijden. In vier maanden tijd kunnen daarmee 2,7 miljoen vaten olie per dag worden bespaard, op zo’n 40 miljoen vaten die het Westen dagelijks gebruikt. Het zijn voorstellen die komen van zeer gerespecteerde energie-experts, die moeten waken over onze energievoorziening.

Luchtbrug wordt dieseltrein

Met besparen valt een deel van de klap op te vangen als de EU of Rusland zelf zou besluiten de energiebanden door te snijden. Maar het is natuurlijk geen totaaloplossing. Nederland heeft grote oliehavens met veel raffinaderijen, eigen gasvelden en een importfaciliteit voor vloeibaar aardgas (lng). Veel Oost-Europese landen krijgen hun diesel direct uit Russische pijpleidingen. Gaan die dicht, dan zal diesel erheen moeten worden vervoerd met eindeloos veel vrachtwagens – een peperdure onderneming, die doet denken aan de luchtbrug van 1948 tot 1949 naar het door de Sovjets omsingelde West-Berlijn.

Ook bij gas steken al snel distributieproblemen de kop op. Dat moet via pijpleidingen komen (vaak uit Rusland), of via lng-terminals, maar die zijn niet evenredig over het Europese continent verdeeld. Duitsland heeft er bijvoorbeeld niet één. Bovendien is het lastig om te besparen op diesel, waaraan als eerste een tekort dreigt, waarschuwt het IEA. ‘We hebben grote vragen of het logistiek mogelijk is om de hoeveelheid producten fysiek die kant op te krijgen,’ zegt Erik Klooster (45), directeur van de Vereniging Nederlandse Petroleum Industrie.

‘Diesel is het werkpaard van de economie,’ voegt Klooster toe. ‘Als iedereen thuiswerkt, scheelt dat aanmerkelijk in het verbruik van benzine. Maar niet in diesel.’ Tijdens de coronacrisis ging de vraag naar benzine (en kerosine voor vliegtuigen) fors omlaag, maar de vraag naar diesel zakte nauwelijks in.

Grootste economische schok ooit staat voor de deur

De koopkracht her en der repareren, een beetje besparen. En dat terwijl de Nederlandse economie mogelijk aan de vooravond staat van een van de heftigste economische schokken ooit. Volgens het energieagentschap IEA zijn de spanningen op de energiemarkt het grootst sinds de energiecrisis van de jaren zeventig van de vorige eeuw. Je zou verwachten dat ‘Den Haag’ in de hoogste staat van paraatheid verkeert. Maar daarvan is weinig te bespeuren.

Sterker nog, op 1 april liet het kabinet weten dat de leveringszekerheid van gas voor het komende jaar is gegarandeerd, en dat het Groningenveld daarom zoals afgesproken per 2023 op slot gaat. Alsof er geen vuiltje aan de lucht is. En een dag ervoor, op 31 maart, liet D66-minister Rob Jetten voor Klimaat en Energie zelfs weten ‘zeer teleurgesteld’ te zijn over het besluit van de Rotterdamse kolencentrale Onyx om toch open te blijven. Sluiting van die centrale is voor het kabinet belangrijk, om uitvoering te kunnen geven aan het Urgenda-arrest van de Hoge Raad uit december 2019.

Urgenda-uitspraak is gedateerd

Maar hoe belangrijk is het verminderen van CO2-uitstoot als de westerse welvaart op het spel staat? De Urgenda-uitspraak doet wat dat betreft bijna vooroorlogs naïef aan, terwijl de opstelling van Jetten verontrust. Het aanbod van kolen kan Poetin, anders dan de aanvoer van gas, veel lastiger afknijpen. Dus zou je verwachten dat een energieminister zuinig is op de kolencentrales, die ook bij een gastekort elektriciteit blijven leveren aan bedrijven en huishoudens.

Nederland draait voor 87 procent op fossiele energie. De grootste voorraden olie en gas zitten in landen met dubieuze regimes (zie ‘Dubieuze oliebaronnen’ en ‘Vijandige gasgiganten’). Niet al die landen produceren op dit moment evenredig veel. Bijvoorbeeld omdat ze er een ongekende puinhoop van hebben gemaakt (Venezuela), of omdat het Westen hun sancties heeft opgelegd (Iran, Venezuela). Naast de Verenigde Staten en Canada zijn de grootste olie- en gasproducenten op dit moment Saudi-Arabië, Rusland en Irak.

Het Westen heeft zich afhankelijk gemaakt

Maar of een dictator nou in Iran zit, of in Saudi-Arabië, ze weten allemaal: het Westen kan nog zo boos op ons zijn en sancties uitvaardigen, vroeg of laat staan ze toch weer voor de deur met de vraag of ze olie of gas mogen kopen.

Nu ‘zelfs’ een Europese democratie wordt binnengevallen, betaald met ons fossiele geld, blijkt hoe ondermijnend deze fossiele afhankelijkheid is voor de vrije, westerse samenleving: Rusland bepaalt of de Europese Unie economisch kan overleven. En het is niet de eerste keer dat het Westen zich in zo’n afhankelijke situatie heeft gemanoeuvreerd.

Den Uyl deed wat Rutte nalaat

In oktober 1973 kondigden Arabische olieproducerende landen een olieboycot af tegen Nederland. Vrijwel meteen voerde het kabinet de autoloze zondag in, en nog weer wat later ging benzine op de bon. In zijn radio- en televisietoespraak van 1 december, legde toenmalig premier Joop den Uyl (PvdA) uit waarom de economie in de knel dreigde te komen, welke maatregelen er kwamen, en hoe die maatregelen zouden bijdragen aan reductie van het olietekort (zie ‘Toespraak Joop den Uyl over de oliecrisis van 1973’).

Maar wie de aanpak van het linkse kabinet-Den Uyl vergelijkt met die van het huidige centrum-rechtse kabinet, ziet een opvallend verschil. Toen werd huishoudens gevraagd de broekriem aan te halen, zodat er meer energie overbleef voor de industrie, om zo werkgelegenheid te behouden. Nu wordt in geval van nood een ‘Bescherm- en Herstelplan Gas’ uit de kast getrokken, waarin huishoudens zijn aangewezen als ‘beschermde afnemers’. Hun kan wel worden gevraagd om minder gas te gebruiken, maar daarmee houdt het dan ook op.

Industrie sluiten heeft grote gevolgen

Het is de industrie (goed voor grofweg eenderde van het Nederlandse aardgasverbruik) die in geval van nood (deels) moet sluiten. Den Uyls huidige partijgenoten roepen ook op om de grootgebruikers zo snel mogelijk ‘af te schakelen’. Dan wordt er bijvoorbeeld gekeken naar Yara Sluiskil, de Zeeuwse kunstmest­producent, die goed is voor 5 procent van het Nederlandse aardgasverbruik.

‘Wij gebruiken aardgas vooral als grondstof voor kunstmest, niet als brandstof,’ zegt directielid Gijsbrecht Gunter (43). Nu door de oorlog in graanschuur Oekraïne grote voedseltekorten dreigen, wordt het belang van kunstmest echter des te duidelijker. ‘Kunstmest zorgt voor de helft van het voedsel wereldwijd en Europa is er een netto-importeur van,’ zegt Gunter. ‘Rusland is een grote exporteur en heeft haar producenten al opgeroepen niet meer te exporteren. Vorig jaar, toen de prijzen opliepen, legden de Verenigde Staten, China en India de export van kunstmest al aan banden.’ Het toont volgens hem juist aan hoe essentieel het is om de kunstmestfabrieken die Europa wél heeft, in deze tijd te blijven inzetten.

Economische klap is al enorm

Uit data van het Centraal Bureau voor de Statistiek blijkt dat de industrie eind maart liefst 30 procent minder gas is gaan gebruiken, vooral vanwege de hoge gasprijzen. Goed nieuws voor Nederlands fossiele afhankelijkheid, maar voor de economie een flinke klap. Hele sectoren staan al stil, en het wachten is op het moment dat bedrijven hun werknemers moeten ontslaan.

Niemand weet precies hoe gemakkelijk Europa en Nederland van de Russische energieverslaving kunnen afkicken. Het IEA denkt dat de EU binnen een jaar haar Russische gasvraag met eenderde kan verminderen. De Europese Commissie heeft een ambitieuze doelstelling van tweederde minder, nog dit jaar. ‘Zelf denk ik dat 50 procent een meer realistische besparing is,’ zegt Hans van Cleef, de energie-econoom van ABN AMRO.

De Brusselse denktank Bruegel denkt dat de EU komende winter helemaal zonder Russisch gas kan, maar dan moet wel alles op alles worden gezet om via energiebesparingen de vraag te verminderen. En Europa moet niet te beroerd zijn om deze zomer de voorraden te vullen met Russisch gas. Hoe voller de voorraadkast, hoe weerbaarder Europa is als de kraan dichtgaat.

Maar van alles op alles zetten is in Den Haag geen sprake. Het kabinet zet in op halfbakken bespaarcampagnes, zinloze koopkrachtreparaties, en het is nog altijd meer bezig met het sluiten van ‘Groningen’ en kolencentrales, dan met het zekerstellen van de energievoorziening en de welvaart van de burger.