Het vertrouwen in de overheid is al jaren tanende, terwijl onze welvaart voor een groot deel collectief wordt georganiseerd. Niet alleen op de Zuidas, maar ook bij de techbedrijven heerst argwaan tegen de staat. De overheid kan in haar communicatie nog veel leren van bijvoorbeeld de betaalapp Tikkie, schrijft tech-expert Aaron Mirck op EW Podium.
Het vertrouwen in de Nederlandse overheid daalt steeds sneller. In 2021 geloofden vier op de tien Nederlanders dat onze overheid het publiek opzettelijk probeert te misleiden door uitspraken te doen waarvan zij weet dat ze niet geheel correct, of juist zwaar overdreven zijn. Het vertrouwen in de democratie daalde dit jaar van 63 procent naar 57 procent; alleen in Duitsland daalde dat nog sneller. Uit onderzoek van PR-bureau Edelman blijkt dat 58 procent van de Nederlanders de overheid vertrouwt, vorig jaar was dat nog 69 procent.
Aaron Mirck (1989) schrijft en spreekt over technologie, tijdgeest en media. Hij studeerde Nederlands en politicologie. Hij werkte als journalist, als PR-consultant voor overheidscampagnes en tech-start-ups en was co-founder van technologiebedrijf Presscloud. In 2021 verscheen zijn poëziedebuut: Dit Algoritme Deugt Niet.
EW Podium publiceert opinies van jonge schrijvers, die vanuit eigen onderzoek, expertise of werkervaring bijdragen aan het debat. Plaatsing hoeft geen redactionele instemming te betekenen
Vertrouwen en de belastingmoraal
De reeks verklaringen voor het tanende vertrouwen is schier oneindig: halfslachtige compensaties in Groningen en in het toeslagenschandaal, het ‘functie elders’-debacle rond Pieter Omtzigt, de gemaakte maar niet ingeloste beloften voor nieuw leiderschap en de afwikkeling van de overstromingen in Limburg. Het is niet moeilijk om aan te wijzen waarin onze overheid tekort schiet en hoe zij burgers in de kou laat staan. Toch riskeren dagelijks mensen hun leven op rubberbootjes om – onder meer – het welvarende, goed georganiseerde Nederland te bereiken.
De Nederlandse welvaart is collectief georganiseerd. Denk aan de duizenden docenten, agenten en verpleegkundigen die dagelijks voor ons welzijn zorgen en voor wie we belasting betalen. Toch juichen er weinig Nederlanders bij het openen van blauwe enveloppen. Sterker nog: onze belastingmoraal illustreert de antipathie voor onze overheid.
‘Verhoog de vermogensbelasting nou niet te veel,’ adviseert vermogensbeheerder Jim Tehupuring in het VPRO-programma Sander en de Kloof. ‘Dan is er voor vermogenden ook minder reden om belasting te ontwijken.’ Die moraal is bon ton in het bedrijfsleven; Zuidaskantoren helpen de partners zelfs om belasting te ontwijken. Samengevat: niet de belastingontwijking is het probleem, maar de hoge belasting; niet de wanbetaler, maar de overheid moet zich schikken.
Onterechte afkeer van de overheid
Dit wantrouwen is niet alleen gemeengoed op de Zuidas, maar ook bij technologiebedrijven – de founders en nerds die onze toekomst vormgeven. Hun inspiratiebronnen zijn libertariër Ayn Rand en Peter Thiel. Thiel is de oprichter van betaalbedrijf PayPal, vroege investeerder in Facebook en geldt als een van de invloedrijkste figuren in Sillicon Valley.
Thiel voorziet een fundamenteel conflict tussen kapitalisme en democratie – en kiest daarbij voor het eerste. Hij sponsorde de Trump-campagne en zou (als mentor van Facebook-CEO Mark Zuckerberg) medeverantwoordelijk zijn voor het vele nepnieuws op Facebook in 2016.
Dat juist Thiel zo’n afkeer heeft van de overheid is op z’n minst markant. De Amerikaanse ‘kraamkamer van de toekomst’ bracht Google, Apple, Adobe, Facebook, Tesla en Netflix voort, maar dankt zijn bestaan vooral aan de overheid.
Innovatie is juist mogelijk dankzij de overheid
Toenmalig president Dwight Eisenhower had nooit de ambitie om een techwalhalla te bouwen, maar zijn investeringen in ruimtevaart en defensie kick-startten de ontwikkeling van Sillicon Valley. Margaret O’Mara schreef er het boek The Code: Silicon Valley and the Remaking of America over. Ironisch eigenlijk, een libertariër die de democratie de das om wil doen met nepnieuws, gaat eraan voorbij dat hij deze investeringen alleen maar kon doen dankzij een functionerende democratie.
Lees ook van Aaron Mirck: Zonder tech-kennis stevent Rutte IV af op volgend toeslagenschandaal
Deze tendens bestaat ook in Nederland. We beschikken over unicorns (techbedrijven met een waardering van meer dan 1 miljard euro) als Booking, Adyen, Mollie en Just Eat TakeAway. Maar het belangrijkste techbedrijf van Nederland is ASML. Laat ook dat bedrijf nu juist mede dankzij overheidssteun tot stand zijn gekomen; een flink deel van de investeringen in onderzoek en ontwikkeling van ASML, kwam van Vadertje Staat.
Niet voor niets roept de Amerikaanse overheid op om ASML geen zaken meer te laten doen met China, uit angst dat dat land ‘onze’ technologie steelt. Het wijst onze overheid ook op haar taak voor de toekomst: investeren in technologie die niet direct rendabel is, maar ons langdurig op voorsprong zet.
Gebruik technologie voor overheidsvertrouwen
Het probleem is dus dit: we hebben een overheid die ons land met slim beleid op een technologische voorsprong heeft gezet en collectieve voorzieningen faciliteert, maar steeds minder waardering krijgt van haar burgers. Wat nu?
Laten we afdalen naar Sillicon Valley. Techbedrijven maken slim gebruik van inzichten uit de gedragswetenschap. Hoe lukt het UX-designers om ervoor te zorgen dat jij je telefoon niet meer kunt wegleggen? Dat komt doordat sociale media gebruikmaken van dezelfde principes als een casino, de zogenoemde variabele beloning. Door af en toe iets te winnen (leuke foto’s of video’s te ontvangen), blijf je aan de gokmachine, Facebook of smartphone gekluisterd.
Laat overheid meer leren van tech én gedragswetenschap
De overheid zou een voorbeeld kunnen nemen aan start-ups en nog meer kunnen leunen op inzichten uit de gedragswetenschap. De blauwe envelop is toe aan vernieuwing. Laat de Belastingdienst het kunstje afkijken van betaalapp Tikkie. Wie aan een betaalverzoek voldoet, ziet daarna een melding dat de verzender van het betaalverzoek nu heel erg blij is. Om de melding kracht bij te zetten, is deze zelfs voorzien van een juichend of dansend poppetje.
Natuurlijk is belasting betalen een plicht. Maar waarom ontvangen belastingbetalers geen melding waarin ze worden bedankt voor het betalen van belasting? Maak vervolgens inzichtelijk wat er met dit geld gebeurt; hoeveel agenten er aan het werk kunnen, studenten kunnen studeren of hoeveel wegen of bossen hiermee worden onderhouden. Een plaatje van een juichende arts of applaudisserende docent. Makkelijker kunnen we het maken, en een beetje leuker en betekenisvoller ook. Zo valt het tij misschien te keren en krijgt Vadertje Staat het schouderklopje dat hij verdient.