De expansiedrift van Vladimir Poetin bevestigt veel voormalige Sovjet-landen in hun vrees voor hun onafhankelijkheid. Daarmee drijft juist Poetin die landen in de armen van de NAVO, schrijft Rusland-deskundige Hidde Bouwmeester op EW Podium.
Je hoort het vaak: ‘De Verenigde Staten hebben hun belofte gebroken! Ze hadden de NAVO nooit mogen uitbreiden, omdat dit Rusland provoceerde.’ Deze uitspraak verraadt een imperialistische kijk op de voormalige satellietstaten van de Sovjet-Unie. Ontkend wordt immers de onafhankelijke politieke ontwikkeling in deze voormalige communistische landen, zoals Tsjechië, Hongarije en Polen. Die hadden veertig jaar lang onder het juk van de Sovjet-Unie gezeten en wilden hun eigen, onafhankelijke koers varen. Dit was een logisch gevolg van het einde van de Koude Oorlog en het einde van de Sovjet-overheersing. Dit perspectief krijgt onvoldoende aandacht: waarom wilden sommige landen tot de NAVO toetreden?
Hidde Bouwmeester (1994) is historicus en onafhankelijk analist. Studeerde aan de Universiteit van Amsterdam Geschiedenis van de Internationale Betrekkingen en is gespecialiseerd in postcommunisme in Oost-Europa en Rusland in het bijzonder.
EW Podium publiceert opinies van jonge schrijvers, die vanuit eigen onderzoek of werkervaring bijdragen aan het debat. De artikelen reflecteren niet noodzakelijkerwijs de opvatting van de redactie.
Waarom breidde de NAVO uit?
Op 13 september 2022 kwam de Clingendael Spectator met de prikkelende stelling: heeft het Westen de Russische invasie uitgelokt? Directeur van Raam op Rusland Hubert Smeets stelde daarin dat de NAVO-uitbreiding recht deed aan de hervormingen van de Oost – en Centraal-Europese landen, terwijl onderzoeker in de Geschiedenis van de Internationale Betrekkingen, Laurien Crump stelde dat Rusland zich door de NAVO-uitbreiding bedreigd kon voelen.
Het was echter Gorbatsjovs voormalig speechschrijver, Georgy Arbatov, die al in 1995 Moskou waarschuwde dat ze haar voormalige satellietstaten in Centraal- en Oost-Europa in de armen van de NAVO dreef! Dit kwam volgens Arbatov doordat Boris Jeltsin een speciale militaire operatie had afgekondigd tegen Tsjetsjenië. Met andere woorden: Rusland had een potentiële NAVO-uitbreiding met bijvoorbeeld Tsjechië en Polen aan zichzelf te wijten door haar neo-imperialistische gedrag in Tsjetsjenië.
Alexei Puskov, journalist en politicus die de stem van de oppositie tegen de pro-westerse koers van Jeltsin belichaamde, stelde in 1997 in Foreign Affairs dat Rusland zich door het Westen als vijand voelde weggezet. Bovendien bestond de vrees dat wanneer Polen tot de NAVO toetrad, de NAVO een anti-Russische koers zou gaan varen. Met andere woorden: Rusland vreesde voor een politiek isolement wanneer Polen tot de NAVO toetrad. Jevgeny Primakov, van 1996 tot 1998 de Russische minister van Buitenlandse Zaken, stelde dat Rusland zich onvoldoende bewust was dat de voormalige satellietstaten van de Sovjet-Unie zich bij de NAVO wilden aansluiten. Volgens Primakov had dit vooral te maken met de nieuwe Europese identiteit in Praag en Warschau.
Schimmen uit het Sovjet-verleden
Maar waarom wilden de voormalige Oostbloklanden toetreden tot de NAVO? Allereerst waarschuwde zowel Polen als Tsjechië al in 1996 Bill Clinton voor de groei van nationalistische invloeden in Rusland en toenemend Russisch imperialisme. Daarnaast stelde de Tsjechische president Václav Havel dat Rusland Tsjechië probeerde te intimideren zodat dat land Rusland niet langer zou beconcurreren op de energiemarkt. Tot slot deden de straatgevechten in Grozny tijdens de Eerste Tsjetsjeense Oorlog (1994-1996) de Tsjechen terugdenken aan de Praagse Lente van 1968 – de opstand van de Tsjechen, die evenals de Tsjetsjenen een onafhankelijke koers van Moskou wilden varen. Deze factoren leidden er uiteindelijk toe dat in Tsjechië de steun voor NAVO-lidmaatschap toenam.
Voor Finland was de oorlog in Oekraïne de game changer
Anno 2022 is Rusland in Oekraïne bezig met een imperiale interventie die het Kremlin eufemistisch framet als ‘speciale militaire operatie’. Deze Russische imperialistische oorlog leidde in Finland direct tot een politieke doorbraak met het verzoek tot NAVO-toetreding. In mei was 76 procent van het Finse electoraat voor NAVO-toetreding. Begin februari – een paar weken voor de oorlog – was dat nog slechts 53 procent. De Russische invasie in Oekraïne bleek een katalysator te zijn.
Lees ook dit interview met NAVO-specialist David van Weel: ‘Oekraïne-oorlog is niet klassiek. Je ziet militaire innovatie’
Het huidige Russisch expansionisme is dus de primaire oorzaak van het verzoek van Helsinki om tot de NAVO toe te treden. Net zoals de Eerste Tsjetsjeense Oorlog (1994-1996) de Tsjechen deed denken aan de Praagse Lente, zo doet de oorlog in Oekraïne de Finnen denken aan de Winteroorlog (1939-1940) die Finland tegen de Sovjet-Unie voerde, ook na ruim twee decennia onafhankelijkheid. Net, zoals in Tsjechië heeft een Russische oorlog ook in Finland tot een politieke doorbraak geleid.
Rusland heeft, om Arbatovs woorden uit 1995 te herhalen, de NAVO-uitbreiding volledig aan zichzelf te wijten met haar neo-imperialisme. Finland ziet nu overeenkomsten tussen de Winteroorlog van 1939-1940 en de huidige Oekraïense onafhankelijkheidsoorlog tegen Moskou. Finland wordt met de neus op de feiten gedrukt: Rusland intimideert juist neutrale landen met gas en begint zelfs militaire avonturen. In 2008 was het Georgië en nu is het Oekraïne.
Russische NAVO-promotie
Kortom, er is niemand beter in het promoten van NAVO-lidmaatschap dan Rusland zelf. In 1994 viel Rusland Tsjetsjenië binnen; vervolgens werd het NAVO-uitbreidingsproces in gang gezet voor Polen, Slowakije, Tsjechië en Hongarije. In februari 2022 viel Rusland Oekraïne binnen, en prompt besloten Finland en Zweden dat ze niet anders konden dan een verzoek tot NAVO-toetreding indienen.
Voor sommige Oost-Europese landen kwam de Russische invasie in Oekraïne niet als een verrassing. Oost-Europese landen hebben namelijk ervaring met Russisch én Sovjet-imperialisme. Je wordt immers snel van enig optimisme bevrijd als Rusland je buurman is. Daarom is Ruslands imperialisme uiteindelijk de beste promotie voor NAVO-lidmaatschap als Rusland je buurman is. Oud-KGB-agent Vladimir Poetin zou net zo goed een geheime CIA-agent kunnen zijn. Niemand is zo goed in het verenigen van Europa – en overigens ook in het creëren van de Oekraïense identiteit – als Poetin zelf.