De oplopende spanningen tussen Rusland en de NAVO gaan nu over Oekraïne, maar er speelt veel meer. Voor een duurzame en vreedzame relatie met Rusland moet de NAVO het gesprek aangaan met Poetin, zonder haar eigen principes te verloochenen, schrijft internationale betrekkingenexpert Wouter Jan de Graaf op EW Podium.
Wouter Jan de Graaf (1995) haalde zijn MA internationale betrekkingen op de MGIMO Universiteit in Moskou en volgt momenteel de LLM internationaal recht in Tilburg. Tevens is hij bestuurslid internationaal bij PerspectieF, ChristenUnie-jongeren.
Dit is een artikel voor EW Podium. Daarop publiceert de redactie van EW elke week meerdere artikelen van jonge schrijvers, die vanuit hun eigen onderzoek, expertise of werkervaring willen bijdragen aan het publieke debat.
Onlangs pleitte EW-columnist Zihni Özdil voor een realistischere koers van Europa ten opzichte van Rusland. Daarin voert hij argumenten van de Russische president Vladimir Poetin aan die begrip voor Rusland kweken. Maar hij verwart een realistische koers met ‘appeasementpolitiek’, waarbij het doel is om middels allerlei concessies een oorlog te voorkomen. De vooroorlogse Britse premier Neville Chamberlain is beroemd geworden om zijn gefaalde appeasementpolitiek jegens Hitler. Hij dacht wereldvrede te hebben verzekerd, maar één jaar later begon de Tweede Wereldoorlog.
Pas later werd NAVO-uitbreiding voor Poetin een probleem
Eén van de meest terugkerende argumenten is dat de Amerikaanse president George H.W. Bush sr. aan Michail Gorbatsjov zou hebben beloofd dat de NAVO niet naar Rusland zou opschuiven. De praktijk zou uitwijzen dat de NAVO wél Oost-Europese landen heeft ‘ingelijfd’. Dit gaat voorbij aan het feit dat dit hoogstens mondeling tegen de Sovjet-Unie is gezegd. Het is niet op papier gezet en al helemaal niet met Rusland besproken.
Sterker nog, Rusland wilde in het begin van de jaren negentig zelf lid worden van de NAVO en zelfs Poetin overwoog begin jaren 2000 nog een Russisch lidmaatschap. Rusland en de NAVO hebben jarenlang uitstekend samengewerkt. Pas later werd NAVO-uitbreiding Poetins steen des aanstoots.
Lees ook deze spraakmakende column van Zihni Özdil terug: In 2022 kunnen we de belangen van Rusland niet langer negeren
Dat is vreemd. Landen mogen hun buitenlandbeleid, en of ze bij een bondgenootschap willen aansluiten, namelijk zelf bepalen. We leven immers niet meer in de negentiende of de twintigste eeuw waarin machtige landen in invloedssferen dachten. In het huidige internationaal recht is stevig verankerd dat landen soeverein zijn en beslissen over hun eigen grenzen. In het geval van Oekraïne is dat zelfs expliciet opgeschreven en onderschreven door de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en Rusland. In het Boedapest Memorandum van 1994 beloven de drie landen de Oekraïense territoriale integriteit en politieke onafhankelijkheid te garanderen als Oekraïne de Sovjetkernwapens opgeeft.
De NAVO heeft nooit landen gedwongen
Poetin stelt verder dat ‘niemand het normaal zou vinden als andersom het Warschaupact landen zoals Canada, Mexico en Puerto Rico zou inlijven’. Maar: ‘as is verbrande turf’… Het Warschaupact bestaat niet meer en de NAVO heeft nooit landen gedwongen om lid te worden.
Ook wil Poetin geen raketten binnen 10 minuten van Moskou. Dat klinkt misschien logisch, ware het niet dat Kaliningrad, het stukje Rusland tussen Polen en Litouwen, volstaat met raketten. Mag Rusland dan wel raketten plaatsen in grensgebieden en de NAVO niet?
Agressieve buitenlandpolitiek van het Kremlin
Het Kremlin klaagt geregeld dat Rusland wordt omsingeld door de NAVO. De ontkrachting van dit argument is eenvoudig, kijk maar naar het kaartje (fig. 1).
De agressieve buitenlandpolitiek van het Kremlin leidt er juist toe dat omringende landen bescherming zoeken bij de NAVO. Als Poetin niet wil dat landen lid worden van de NAVO, dan moet hij bij zichzelf te rade gaan. Tot 2014 was er in Oekraïne helemaal geen meerderheid voor lidmaatschap bij de NAVO en de Europese Unie. Dat kwam pas na de annexatie van de Krim en de oorlog in de Donbas (Oost-Oekraïne).
Dit effect zien we terug in de nieuwjaarstoespraak van de president van Finland, het land dat altijd neutraal is geweest in de Koude Oorlog en nog steeds geen lid is van de NAVO. De Finse president verwijst naar de ontwikkelingen rondom Oekraïne om even later expliciet NAVO-lidmaatschap te overwegen.
Drie perspectieven voor een verstandige koers van de NAVO
Welnu, wat is een verstandige koers voor de NAVO ten opzichte van Rusland? Daarvoor zijn drie perspectieven.
Meer van EW Podium over dit onderwerp: Poetins grootste probleem is niet de NAVO
Ten eerste moet de NAVO vasthouden aan haar principes en het internationaal recht. Landen mogen hun eigen toekomst bepalen. Een deal tussen de Amerikaanse president Joe Biden en Poetin met concessies ten aanzien van Oekraïne zonder de uitdrukkelijke toestemming van dat land is uit den boze.
Ten tweede moeten we de situatie rondom Oekraïne benaderen als een kosten-batenanalyse. Zo doet Poetin dat ook. We moeten de kosten voor hem verhogen om zo een invasie te voorkomen. Tegelijk moeten we escalatie vermijden. Dat betekent dat we moeten dreigen met zware economische sancties, het stoppen van de gaspijplijn Nord Stream 2, het ontkoppelen van Rusland van het wereldwijde SWIFT-betalingssysteem, enzovoorts. Het leveren van wapens is op dit moment riskant, nu de spanningen hoog zijn, omdat het escalerend kan werken. Lever hooguit wapens die meteen geïntegreerd kunnen worden in het Oekraïense leger. Als de spanningen weer gezakt zijn, kunnen meer wapens geleverd worden om het Oekraïense leger te versterken.
Ga praten met Rusland
Ten derde, ga praten met Rusland. Het Kremlin heeft twee verdragsvoorstellen gedaan (met de Verenigde Staten en met de NAVO). Voor 90 procent zijn die voorstellen volstrekt onaanvaardbaar. Over die andere 10 procent kan gewoon gepraat worden. Denk bijvoorbeeld aan artikel 5 van het voorgesteld verdrag met de NAVO dat effectief een terugkeer van het door Trump opgezegde INF-kernwapenverdrag behelst. Daar valt over te praten en het kan, mits goed uitgevoerd, veiligheidsverhogend zijn voor alle partijen.
Abonnee worden?Dagelijks op de hoogte blijven van de laatste actualiteiten, achtergronden en commentaren van onze redactie? Bekijk ons aanbod en krijg onbeperkt toegang tot alle digitale artikelen en edities van EW.
Bekijk de mogelijkheden voor een (digitaal) abonnement hier
Sowieso is het belangrijk dat de NAVO-lidstaten meer diplomaten naar Rusland sturen. De afgelopen jaren zijn de aantallen flink omlaaggegaan en heldere communicatie tussen landen is van het hoogste belang. Bij uitstek met vijanden. Onduidelijkheid schept algauw misverstanden, die kunnen leiden tot fouten en zelfs oorlog. Uiteindelijk maak je vrede met je vijanden, niet met je vrienden. Maar daarvoor moeten landen wel in gesprek zijn met elkaar.
Mochten de NAVO toch besluiten tot appeasementpolitiek, houd er dan rekening mee dat we binnen afzienbare tijd te maken krijgen met nieuwe spanningen: is het niet in Oekraïne, dan is het wel in Moldavië, op de Balkan of in de Baltische staten. Poetin zal net zolang aandringen totdat de NAVO – en dan vooral de Europese partners – wél vasthoudt aan haar principes.