De Turkse president Erdogan maakte met zijn buitenlandbeleid jarenlang veel vijanden in de regio, bij de NAVO en in eigen land, maar nu lijkt hij te draaien. Zijn nieuwe houding als bemiddelaar tussen Rusland en Oekraïne kunnen hem en zijn land nog veel voordeel opleveren, schrijft historicus en Turkijekenner Kaan Özgök op EW Podium.
Kaan Özgök (1972), geboren Groninger, is de jongste telg van een kunstzinnige familie van muzikanten, schrijvers en cineasten. Kaan heeft geschiedenis en American studies gestudeerd aan de Rijksuniversiteit Groningen en werkt voor de regionale overheid als projectcoördinator. Op Twitter is hij te vinden onder de naam Verweesd Links.
EW Podium publiceert opinies van jonge schrijvers, die vanuit eigen onderzoek, expertise of werkervaring bijdragen aan het debat. Plaatsing hoeft geen redactionele instemming te betekenen.
‘Maak je de levenswijze van de westerse mogendheden eigen. Zorg voor goede betrekkingen, maar laat je niet voor hun imperialistische karretje spannen. Ontwikkel banden met je Arabische buren, maar meng je niet in hun onderlinge onenigheden. En zoek geen ruzie met Rusland.’ Was getekend, Kemal Atatürk.
Dit opmerkelijke advies, afkomstig van de stichter van de moderne Turkse natie en gericht aan toekomstige Turkse leiders, was lange tijd niet besteed aan zittend president Recep Tayyip Erdogan. In mei 2013 noemde
hij – toen nog als premier – Atatürk en opvolger Ismet Inönü zelfs een ‘stel dronkenlappen’. Volgens Erdogan dachten kemalisten te klein. Het evenwichtige, Realpolitieke jasje knelde en deed geen recht meer aan de grootsheid van de Turkse natie.
Erdogan stelde meermaals de territoriale grenzen ter discussie en fantaseerde openlijk over restoratie van de Osmaanse invloedssfeer van weleer. Maar dit avonturisme komt Ankara uiteindelijk op vele manieren duur te staan. Nu, door de oorlog in Oekraïne, vindt Erdogan zich plots terug in een speelveld dat voor zijn aantreden zo vertrouwd was voor Turkije. Een afgemeten, meer realistische rol voor een land dat geldt als geopolitiek scharnier van het noordelijk halfrond.
Erdogan overspeelde zijn hand in het buitenland
Het Turkse buitenlandbeleid slaat vanaf 2012 een andere weg in. Erdogan bemoeit zich eerst met de afzetting van de Egyptische president Mohamed Mursi. Daarna mengt hij zich gretig in de Syrische en Libische burgeroorlogen. Turkije drijft onder zijn leiding steeds meer af van Europa en de Verenigde Staten. Het harde neerslaan van de Gezi-opstand in juni 2013 leidt daar tot kritiek. Arrestaties van journalisten en tegenstanders van het AK-partijregime maken het land tot een recidivist bij het Europese Hof voor de Rechten van de Mens.
Lees meer over de dalende populariteit van de Turkse president: De belangrijkste hoofdpijn-dossiers van Erdogan
Daar bovenop wekt de aanschaf van Russisch luchtafweergeschut eind 2019 de toorn van Washington. Hierdoor wordt Turkije als NAVO-lid vorig jaar zelfs uitgesloten van het F35-gevechtsvliegtuigenprogramma. De gezochte tegenstelling met de Syrische president Bashar al-Assad komt als een boemerang terug. Miljoenen Syrische vluchtelingen drukken zwaar op de Turkse staatsfinanciën en wekken grote weerstand op onder de eigen bevolking. De steun aan de Moslimbroeders, schimmige wapenleveranties aan terroristische groeperingen in Syrië, maar ook Erdogans tirades tegen Israël, brengen hem en zijn regering in een diplomatiek isolement.
Erdogan als evenwichtig bemiddelaar
Maar sinds de oorlog in Oekraïne toont het Turkse staatshoofd zich opeens een evenwichtig bemiddelaar. Telefoongesprekken met de aanstichter van de oorlog, de Russische president Vladimir Poetin, resulteerden vorige week donderdag zelfs in overleg op het – tot nog toe – hoogste niveau. De Turkse minister van Buitenlandse Zaken Mevlüt Çavusoglu ging in Antalya aan tafel met zijn Oekraïense en Russische ambtgenoten. Achteraf bleek dat de Russische minister Sergej Lavrov zonder mandaat was afgezakt naar de Turkse badplaats.
Lees ook van Kaan Özgök op EW Podium: President Erdogan moet ‘investeren’ in nieuwe verkiezingen
Toch is het de opmaat voor meer. De woensdag erop vloog Çavusoglu naar Moskou – en de dag erna deed Erdogan een officiële uitnodiging aan Poetin en Volodymyr Zelensky om hoogstpersoonlijk in Turkije over vrede te komen onderhandelen. Ankara heeft dezer dagen veel weg van een diplomatieke hub: ook de Israëlische president Yitzhak Herzog en de Duitse regeringsleider Olaf Scholz komen langs voor overleg.
Erdogan boekt hier bruikbaar succes. Hij krijgt immers de strijdende partijen aan tafel en weet zich te profileren als een Dünya Lideri, een staatsman van wereldformaat. Een geforceerde status die hij bij zijn fanatieke aanhang al langere tijd geniet. De strijd in Oekraïne is de uitgelezen mogelijkheid om dit gedroomde aanzien ook internationaal vorm te geven. Dat nieuw verkregen prestige kan hem helpen bij zijn herverkiezing uiterlijk volgend jaar juni. Ook bij Erdogan geldt immers: buitenlandpolitiek wordt bedreven voor het binnenland.
Poortwachter van de Zwarte Zee
Ironisch genoeg biedt een document uit de regeerperiode van ‘dronkenlap’ Atatürk hierbij het nodige houvast: het Verdrag van Montreux uit 1936. Een akkoord uit het interbellum dat het internationale scheepvaartverkeer door de Dardanellen en de Bosporus reguleert. Simpel gezegd belet het al te vrije toegang tot de Zwarte Zee voor westerse mogendheden.
Tegelijkertijd fungeert het, waar nodig, als een blokkade voor het vervoer van Russisch oorlogsmaterieel naar warme wateren en terug. Dankzij artikelen uit het akkoord kon Turkije Oekraïense oproepen om Russische oorlogsschepen te weren, vooreerst afhouden. Dit maakte Erdogan tot een geloofwaardige gesprekspartner voor alle partijen. Opvallend, want een jaar geleden liet parlementsvoorzitter Mustafa Sentop zich ontvallen dat de president per decreet het verdrag kon opzeggen.
Dat was in de context van de plannen voor het megalomane Kanal Istanbul. Een nieuwe kunstmatige verbinding met de Zwarte Zee, parallel aan de Bosporus, maar dan zonder de beperkende regels van het 86 jaar oude verdrag. Wie had destijds kunnen bedenken dat Erdogan Montreux zo stevig zou omarmen?
Scheidsrechter in de Slavische broedertwist
Lees ook deze column van Zihni Özdil: Turkije is democratischer dan Nederland
De Turkse balanceeract is nodig omdat het een bijzondere positie bekleedt te midden van de Slavische broedertwist. Turkije onderhoudt goede banden met zowel Rusland als Oekraïne. Daarom liet Erdogan bij aanvang van de oorlog al weten van geen van beide afscheid te willen nemen. Russische en Oekraïense zonaanbidders staan garant voor bijna 30 procent van de inkomsten van de Turkse toeristische sector. Voor de aankomende zomer rekende het Turkse ministerie van Toerisme op 35 miljard euro. Daar kan, zoals het er nu naar uitziet, een dikke streep door.
Turkije drijft ook voor miljarden handel met de vechtende bovenburen. Zo draait de broodproductie voor 85 procent op Russisch en Oekraïens graan. De Turkse elektriciteitscentrales, industrie en de huishoudens gebruiken voor 45 procent Russisch aardgas. Poetin hoefde in het recente verleden slechts met een paar schaakstukken te schuiven om Turkije af te knellen. Denk hierbij aan het door Turkije neergehaalde Russische gevechtsvliegtuig in november 2015. Het Kremlin kondigde vrijwel onmiddellijk sancties af. Russische toeristen mochten gedurende acht maanden niet meer naar de Turkse rivièra. Hierdoor mislukte het toeristenseizoen van 2016.
Sinds de invasie in Oekraïne staat Rusland op zijn beurt economisch met de rug tegen de muur. Maar terwijl Brussel, Londen en Washington gezamenlijk overgaan tot isolatie, houdt Erdogan alle lijnen open met Moskou. Op dit moment is Turkish Airlines de enige luchtvaartmaatschappij die vanuit en op Rusland vliegt.
Brugfunctie aan de Bosporus
Erdogan lijkt als het ware over de oorlog in Oekraïne heen te kijken en voor te sorteren op een permanente brugfunctie tussen het Kremlin en het Westen. Daar komt bij dat er, nu talloze westerse multinationals en andere firma’s zich terugtrekken uit Rusland, volop mogelijkheden gloren voor Turkse bedrijven. Deze hopen in de nabije toekomst te profiteren van de ruimte die ontstaat door het vertrek van gevestigde meubelreuzen, fastfoodketens en bierbrouwers.
Als het conflict niet verder escaleert, zou deze gok best eens goed kunnen uitpakken. Het is een smal koord waarop president Erdogan danst. Zolang hij zich houdt aan de evenwichtige adviezen van Atatürk komt hij ermee weg.