Het nut van schaamte in een democratie

De ophef over misstanden in de politiek en bij de overheid is niet gratuit. Schaamte hierover kan een band smeden in een individualistische samenleving, tussen mensen die het beter willen doen. Die schaamte heeft wel degelijk nut, stelt schrijver John-Alexander Janssen in een artikel voor EW Podium.

‘Geen vragen over basketbal,’ zei een emotionele hoofdcoach Steve Kerr in de persconferentie voorafgaande aan de basketbalwedstrijd van zijn team, de Golden State Warriors. Er was wel iets belangrijkers om te bespreken dan sport: de fatale schietpartij op een basisschool in Uvalde, Texas, waarbij een schutter negentien kinderen en twee volwassenen vermoordde. ‘Waarom laten we dat gebeuren?’ vroeg Kerr zich hardop af, om vervolgens zelf het antwoord te geven: omdat vijftig senatoren te laf zijn om te doen wat nodig is. Omdat ze hun eigen politieke lot op de korte termijn boven de belangen van Amerika stellen. Waarom liet het Amerikaanse volk zich zo gijzelen? ‘It’s pathetic.’

Schaamte voor politieke wantoestanden

In het pleidooi van een van die vijftig senatoren klonk echter dezelfde intense verontwaardiging door dezelfde woede. ‘Waar zijn we mee bezig? Waar zijn we mee bezig?’ begon de Democraat uit Connecticut Chris Murphy zijn redevoering. Waarom, vroeg hij zich af, doen wetgevers niets, terwijl het probleem niet oppervlakkig is, maar existentieel. Terwijl het alleen in Amerika gebeurt, waar meer mass shootings voorkomen dan er dagen zijn van het jaar. Het is om je kapot te schamen.

Nederland is Amerika niet, maar de woede die bij voornoemde mannen tot uitdrukking kwam, de schaamte voor wat ieder weldenkend mens alleen maar kan beschouwen als een totale wantoestand, is herkenbaar. Zelf voelde ik een dergelijke schaamte onlangs nog, bij het zien van de documentaire De blauwe familie over racisme en discriminatie bij de politie. Want hoe kan het in vredesnaam dat dat hier in Nederland gebeurt? Dat goedwillende en capabele mensen die hun steentje willen bijdragen aan de samenleving en nota bene voor de overheid werken, worden gehinderd en getreiterd op basis van hun godsdienst of hun huidskleur? Dat hun leidinggevenden te laf zijn om in te grijpen? En dat dat niet incidenteel is, maar een patroon. Hoe kan dat?

En als we het toch hebben over het disfunctioneren van de overheid: hoe kan het dat de Toeslagenaffaire ondanks talloze beloftes nog steeds niet is ‘afgewikkeld’? Dat we kinderen verwaarlozen en vluchtelingen buiten laten slapen in Ter Apel, omdat we geen fatsoenlijke opvang voor ze kunnen regelen? Dat vele Groningers nog steeds op compensatie wachten voor de schade aan hun huizen en voor de stress en de onzekerheid waaraan ze hebben moeten lijden? Dat er een nieuwe bestuurscultuur is beloofd, maar dat die in de verste verte nog niet in zicht is? En dat er geen enkele noodzaak lijkt te worden gevoeld bij dit kabinet om ons met een eerlijk verhaal voor te bereiden op de zware tijden – de inflatie, een oorlog die nog altijd woedt in Europa, een voedselcrisis, de klimaatcrisis – die we voor de boeg hebben. Zoveel incompetentie is niet alleen kwalijk: ze is ronduit gênant.

Alles beter dan onverschilligheid

Maar is die gêne of schaamte eigenlijk wel zinvol? Wat hebben we eraan? Wat kunnen wij als individuen immers aan die dingen veranderen? Minder dan we waarschijnlijk zouden willen. Toch is politieke schaamte een stuk beter dan politieke onverschilligheid, naast ondermijning het ware gif voor een democratie. Onverschilligheid voor de publieke zaak – wat niet hetzelfde is als de weigering om mee te gaan in verdere polarisatie – leidt onherroepelijk tot democratische erosie. Door onverschilligheid laten we na onze politici ter verantwoording te roepen, waardoor machtsuitoefening gemakkelijk kan vervallen tot een onverbloemd najagen van het eigenbelang.

Juist schaamte is volgens de Italiaanse historicus Carlo Ginzburg de doorslaggevende factor die bepaalt tot welk land we behoren. Niet afkomst. Niet familie. Maar schaamte. De vraag is dus niet waar we zijn geboren of welk land we het meest liefhebben, maar: voor welk land schamen we ons? Het antwoord is: voor ons thuis. De bond of shame, noemde hij dat: de band van schaamte.

Die band moeten we niet beschouwen als een teken van oikofobie (afkeer van het eigene) of van een afkeer van het collectief, maar eerder als een oproep tot betrokkenheid bij de maatschappij en bij het lot van anderen. Om wijlen Tony Judt te parafraseren: om geen genoegen te nemen met ‘hoe het nu eenmaal is’ en om niet alleen economische vragen – hoeveel kost het, wie gaat het betalen? – maar ook grotere, morele vragen – wat is goed, wat is rechtvaardig? – te stellen. In laatste instantie is het gevoel een oproep zowel in als aan ons allemaal om het beter te doen.

Het nut van schaamte

In een tijd van materialisme en individualisme als de onze, waarin het wantrouwen toeneemt en steeds meer mensen zich volledig afkeren van de overheid, kan schaamte bovendien een specifieke functie hebben.

In mijn eigen achtjarige ervaring als geschiedenisdocent op de middelbare school (gymnasium) ben ik nog nooit een leerling tegengekomen met het profiel economie & maatschappij die voor de overheid wilde werken. Over het leraarschap hoef je al helemaal niet te beginnen, ook niet bij de leerlingen met een ander profiel. Geld verdienen, dat wilden ze. Liefst zo veel, zo makkelijk en zo snel mogelijk.

Hier komt schaamte om de hoek kijken. Schaamte kan waardevol zijn als ‘bewustmaker’, als manier om jongeren te interesseren voor de publieke sector. Om ze de ogen te openen door hun niet alleen de vraag te stellen wat ze willen worden, maar ook een andere, namelijk de vraag: waar schaam je je voor in dit land? En dan te zeggen: ‘Jouw hulp is keihard nodig om het probleem aan te pakken.’

Laten we die band van schaamte dus vooral koesteren. Want dat is de kern: it’s pathetic. We moeten het beter doen.

Deze week verschijnt de nieuwe roman van John-Alexander Janssen, Va-banque, bij Singel Uitgeverijen.