Excuses voor slavernij: pleister of splijtzwam?

De excuses van premier Rutte namens de Nederlandse Staat voor het slavernijverleden leiden tot ophef, maar ook tot opluchting. EW-redacteur Geerten Waling en de Arubaanse journalist Melissa Stamper bespreken op EW Podium de betekenis van deze excuses.

Dit is een inhoudelijk getrouwe weergave van een WhatsApp-gesprek tussen Melissa Stamper en Geerten Waling op de avond (Nederlandse tijd) van maandag 19 december 2022. Beiden hebben ingestemd met publicatie. Het gesprek is alleen geredigeerd omwille van correcte spelling en de leesbaarheid.

Melissa Stamper (MS): Hey, heb je de toespraak van Rutte gevolgd?

Geerten Waling (GW): Hey! Ja, ik heb live gekeken. Indrukwekkende toespraak, wat vond jij?

MS: Voor mij had het meerdere lagen, wat ik eigenlijk niet had verwacht. Aan de ene kant zei Rutte precies wat ik als journalist dacht dat hij zou zeggen, maar als Arubaanse vond ik het wel spannend en vond ik het moment zelf ook indrukwekkend. Dus het voelde wel dubbel: zoals ik had verwacht, hebben niet veel mensen op Aruba het live gevolgd.

GW: Rutte heb ik live gehoord en daarna ook iets meegekregen van wat andere kabinetsleden zeiden in Bonaire, Curaçao en Suriname. Het viel mij op dat, ondanks al het gedoe vooraf over de datum en de vorm, de mensen daar vooral opgelucht en dankbaar reageerden. In het NOS Journaal zei iemand: ‘Dit zijn de juiste woorden, nu nog de juiste daden.’ Daar zal nog een lange discussie over komen, wat die daden moeten zijn. Ik ben benieuwd naar jouw ideeën daarover.

Het ongemak van het slavernijverleden

MS: Weet je wat ik me wel afvroeg bij de toespraak van Rutte? Dat ongemak om erover te praten, heb jij dat zelf, als ‘Europese Nederlander’?

GW: Goede vraag. Ik heb als columnist afgelopen jaren al geschreven over de noodzaak van een goed, wetenschappelijk slavernijmuseum. Ik vind dat dat in Middelburg moet komen, gezien de rol van Zeeland in de trans-Atlantische slavenhandel. Ook heb ik gepleit voor excuses zoals die vandaag gemaakt zijn: door de huidige regering namens de Nederlandse Staat, over wandaden gepleegd door en onder voorgaande regeringen.

Ongemak treedt bij mij pas op als het gaat over de huidskleur of achtergrond van mensen die nu leven, zoals ook een thema werd bij minister Franc Weerwind. Het gaat niet om mensen van nu, die zijn ‘daders’ noch ‘slachtoffers’, het gaat om een staatsrechtelijk correcte erkenning van verwerpelijk beleid door de Nederlandse Staat in het verleden.

MS: Daar ben ik het dan niet mee eens, Het gaat wel om de mensen van nu, namelijk de doorwerking van het koloniale verleden. Door ons slavernijverleden is onze geschiedenis – dus van de mensen op de eilanden – versplinterd en dat merk je ook in de relaties binnen de samenleving. Dat benadrukte ook de Arubaanse premier vandaag in haar toespraak: de slavernij zou de ‘afkomst en identiteit van de geketenen hebben verpletterd en verminkt’.

GW: Andersom zou ik jou, als Arubaanse, willen vragen: begrijp jij het ongemak dat wel leeft onder veel ‘Europese Nederlanders’ bij het onderwerp slavernij en het aanbieden van excuses?

MS: Ik begrijp enigszins het ongemak dat leeft: waarom iets oprakelen wat in het verleden is gebeurd en wat jij en ik zelf niet hebben beleefd? Maar ongemakkelijke onderwerpen ga je niet uit de weg, die bespreek je met elkaar. Wat ik zelf prachtig vond, is de erkenning van onze regering op Aruba dat er ook een ongemak heerst binnen de Arubaanse samenleving om over de slavernij te praten, waarmee zij dus toegaf dat het ongemak niet alleen leeft tussen ‘Europese Nederlanders’ en ‘Caribische Nederlanders’.

De geschiedenis maakt wel onderscheid tussen mensen

GW: Premier Rutte is het met je eens, zo lijkt het. In zijn speech had hij het ook over die doorwerking in het heden. Maar ik vind dat gevaarlijk: het is onmogelijk om na zoveel generaties sinds de afschaffing van de slavernij in 1863 (en definitief in 1873) nog te herleiden welke rol dat slavernijverleden speelt in de huidige sociale en economische segregatie binnen het Koninkrijk. (Het kolonialisme is nog een ander thema, daar gaat het nu even niet over.) Dus ik vrees dat je juist de polarisatie aanwakkert als je nu nog probeert de slavernij aan te wijzen als oorzaak voor allerlei vormen van ‘sociale onrechtvaardigheid’ die er zijn in onze landen.

Kijk de toespraak van premier Mark Rutte terug (tekst gaat hieronder verder):

MS: Uiteraard, het slavernijverleden is geen leuk onderwerp, maar we wijken ook niet uit voor gruwelijkheden tijdens de Tweede Wereldoorlog: we willen die juist niet vergeten, opdat zoiets niet meer gebeurt. En daar is nou juist het punt: dat het niet meer gebeurt…

Als het gaat om de slavernij is er nooit een correcte erkenning geweest en daarom is de symboliek van zo’n erkenning wel belangrijk. Deze geschiedenis is wel verbonden aan de identiteit van de mensen, het feit dat we het kunnen hebben over het Koninkrijk, over ‘Caribisch Nederland’ en over ‘Europese Nederlanders’ tegenover ‘Caribische Nederlanders’. De geschiedenis maakt wel onderscheid tussen mensen en hoe zij worden behandeld.

GW: Vandaag ging het ook over een gedeeld verleden en een gedeelde toekomst: denk je niet dat juist het onderstrepen van verschillen en ook van daderschap en slachtofferschap een verdeelde toekomst oplevert?

MS: Er wordt op Aruba niet over de slavernij gesproken. Aruba had geen plantage-economie, dus de algemene gedachte is dat Aruba geen slaven had, maar dat is niet waar. Rutte noemde verzetshelden van Curaçao, Suriname en Sint-Maarten. Ik vroeg me gelijk af: en Aruba dan? Tellen wij niet? Wij hadden Virginia, een vrouwelijke rebel!

GW: Maar dat we niet allemaal hetzelfde zijn, heeft maar voor een deel te maken met het slavernijverleden, toch?

MS: Het gaat niet om het onderstrepen van verschillen, maar om het erkennen en begrijpen dat we niet allemaal hetzelfde zijn. Ik geef altijd als voorbeeld: ik zou nooit kunnen zeggen dat Rotterdam en Amsterdam dezelfde stad zijn, maar ze zijn allebei grote steden in Nederland. Je erkent de verschillen, maar ze zijn gelijk.

GW: Is Aruba dan het buitenbeentje? Ook al sinds 1986 zelfstandig binnen het koninkrijk natuurlijk, en veel meer op de VS georiënteerd vanwege het massatoerisme?

MS: Nee haha, Aruba is geen buitenbeentje, dat is juist mijn punt. Elk eiland beleefde de slavernij op een andere manier en ik geloof dat de eilanden, als ik zo de reacties heb kunnen volgen, dat vandaag hebben benadrukt. Dat zij graag samen de dialoog willen aangaan, dat ongemak doorbreken maar dan betrokken worden in hoe nu verder. Het moet niet alleen bij woorden blijven.

Het moet niet alleen bij woorden blijven, maar wat nu?

GW: Laten we het daarover hebben: mooie woorden, maar nu de daden. Wat stel jij je daarbij voor?

MS: De participatie in het maatschappelijk debat is helaas niet optimaal geweest en meermaals werden de eilanden ‘vergeten’ en niet betrokken bij rondetafelgesprekken. Elk eiland heeft aangegeven wat het graag zou zien gebeuren. Bewustwording over ons slavernijverleden en dat vertaalt zich in lesmateriaal, toegang tot informatie over ons koloniaal verleden.

Voor Aruba bijvoorbeeld, werd vandaag geopperd om het boek Slaven zonder plantage als lesmateriaal te gaan ontwikkelen. Dat vind ik geweldig nieuws, kinderen op school krijgen tot de dag van vandaag geen lessen over ons slavernijverleden.

GW: In Aruba is er geen onderwijs over slavernij? In Nederland wel!

MS: Wij hebben nog verouderde lessen die globaal over de slavernij gaan, ik weet zeker dat veel mensen niet weten dat er zo’n 500 slaven op Aruba waren geregistreerd. Om nog maar te zwijgen over de ‘rode slavernij’. Dat waren werkkrachten die niet in een slavenregister werden genoteerd omdat zij ‘als mens’ bestempeld werden, maar wel als slaaf werden behandeld.

GW: Dus je bent blij met het fonds dat dit kabinet wil vrijmaken voor bewustwording van het slavernijverleden? En met de komst van een slavernijmuseum?

MS: Dat er fondsen beschikbaar komen voor lesmateriaal en bewustwording: zeker! Hoe dat moet worden vormgegeven , moet echter wel met de eilanden samen bekeken worden.

GW: Dat ben ik wel met je eens. Zijn dat dan alle ‘daden’ die na de woorden van vandaag moeten volgen? Of zijn er in jouw ogen ook nog andere ‘herstelbetalingen’ nodig? En hoe denkt de gewone Arubaan hierover?

MS: Eerlijk, ik had niet verwacht dat veel mensen dit zouden volgen omdat de datum ook uit de lucht kwam vallen. Op Aruba was de toespraak halverwege de ochtend, de bijeenkomst was op uitnodiging. Het werd wel nationaal uitgezonden, maar dat werd niet veel bekeken. Aan de hand van de comments bleek ook duidelijk hoe weinig wij op Aruba erover praten.

GW: Wat zeiden mensen dan in de comments?

MS: Dat wij zelf ons niet bewust zijn van ons slavernijverleden, de discussie ging dan over wie nou een slaaf is of niet, omdat er informatie ontbreekt, weten mensen er weinig over.

Iedereen is toch het product van die grillige geschiedenis?

GW: Zelf kom ik uit een eenvoudige Nederlandse familie. Wat ik weet over mijn afkomst, gaat niet veel verder dan mijn overgrootouders. Nu kan ik me wel voorstellen dat het heel frustrerend is om in je familiegeschiedenis zo’n radicale breuk te hebben: omdat je voorouders als slaven zijn verhandeld en de Oceaan zijn overgeze, zul je nooit weten waar die mensen precies vandaan kwamen. Maar zijn we niet allemaal in zekere zin producten (en soms ook slachtoffers) van de grillige geschiedenis?

MS: Dat je op een gegeven moment niet verder komt met het zoeken van je roots kan, maar in het geval je voorouders tot slaaf zijn gemaakt, heb je geen idee waar je zou moeten beginnen met zoeken. Als slaaf had je geen achternaam, hoe zoek je dat op?

Dan kun je niet praten over een ‘grillige geschiedenis’, als je weet dat het niet door het lot kwam, maar omdat men handelde in mensenlevens.

GW: Dat snap ik. Het lijkt me ook frustrerender dan afstammen van een eenvoudige familie met een niet zo boeiende stamboom. Maar met die grillige geschiedenis bedoel ik juist ook allerlei wandaden zoals slavernij, die ooit overal ter wereld voorkwamen en die we gelukkig in grote delen van de wereld achter ons hebben weten te laten. 

Daarom voel ik er best voor om 1 juli, de dag waarop in 1863 de slavernij werd afgeschaft, tot nationale feestdag te maken. Iedere inwoner van het Nederlandse Koninkrijk zou moeten vieren dat zo’n perfide systeem van lijfeigenschap uiteindelijk is afgeschaft. Dat verbindt ons!

MS: Door de eilanden te betrekken in de aanvulling op die dag kom je al een eind denk ik. 🙂 Vandaag werd bekend dat er een commissie is aangesteld. Hopelijk wordt dan die 1 juli 2023, naast een nationale feestdag, ook het moment van de presentatie van een concreet plan over hoe de dialoog verder zal gaan!

Wantrouwen domineert binnen het Koninkrijk

GW: Zoals je weet vind ik dat Nederland sowieso meer moet doen om de overzeese gebiedsdelen te omarmen. Dus weg met die ‘stiefmoederlijke’ behandeling van afgelopen decennia, met af en toe wat subsidie tegen scherpe voorwaarden. Nee, ik zou liever zien dat Nederland haar BES-gemeenten en ook de onafhankelijke landen Aruba, Curaçao en Sint-Maarten behandelt zoals Frankrijk omgaat met ‘La France d’outre-mer’. Dus: stevig investeren, meer culturele uitwisseling en daarmee ook: profiteren van de ligging en de rijkdom die de eilanden te bieden hebben. Wat vind jij daarvan?

MS: Mee eens! Daar pleiten de meeste eilanden ook voor, maar ik denk dat er heel lang sprake was van een wederzijds wantrouwen tussen Nederland en de andere landen binnen het Koninkrijk. Wat jij voorstelt, is daadwerkelijk een gedeelde toekomst, en niet alleen een gedeeld verleden. Maar zou Nederland daarvoor openstaan?

GW: Nou, ik vermoed dat Nederland vanuit een postkoloniale schaamte vreest om de eilanden al te paternalistisch of zelfs neo-koloniaal te behandelen.

En deels ook terecht, vanwege grootschalige corruptie en nepotisme in het Caribisch deel van het Koninkrijk, is er een gebrek aan vertrouwen tussen het Nederlandse ministerie van BZK en het lokale bestuur op de eilanden, 

MS: Dat klopt, er is op dit moment geen goede balans. Andersom is er de vrees dat Nederland de autonomie van de eilanden ondermijnt. Maar los daarvan vraag ik me ook af in hoeverre Nederlanders vertrouwen hebben in hun eigen overheid? Zo’n toeslagenaffaire en zo’n mondkapjesdeal wekken ook geen vertrouwen in deugdelijk bestuur, vind je niet?

GW: Inderdaad, als EW-columnist schrijf ik daar ook regelmatig over. Maar je zult het met me eens zijn dat er hier in de ‘polder’ wel veel kritische Kamerleden en journalisten en ook onafhankelijke rechters zijn die systeemfouten en misstanden vroeg of laat boven water krijgen – en die de verantwoordelijken ter verantwoording kunnen roepen. Zulke gezonde democratische processen zou ik ‘de eilanden’ ook graag gunnen, en dat zul jij, als onafhankelijke journalist op Aruba, toch met me eens zijn?

MS: Absoluut, als journalist mis ik dat. Er zijn weinig onafhankelijke media om misstanden aan het licht te brengen. Investeren in kwaliteitsjournalistiek die onafhankelijk is op de eilanden, dat zou een mooie stap zijn om de democratische processen te versterken.

GW: Ik heb mijn hoop, in ieder geval voor Aruba, op jou gevestigd, Melissa! Dank voor dit gesprek, wordt vervolgd.