Overal in het land staan politici lijnrecht tegenover bezorgde burgers, van fakkeldragers in het Twentse Diepenheim tot klimaatactivisten in de tunnelbak van de A12 in Den Haag. Velen voelen zich door de overheid in de steek gelaten. Lessen uit de relatietherapie helpen politici met deze burgers om te gaan, schrijft psychosociaal therapeut Pieter van Breevoort op EW Podium.
Mijn dochter had haar bibliotheekboeken verlengd, dacht ze. Blijkbaar was het misgegaan: we kregen een brief met de boodschap dat de boeken veel te laat waren, en dat hier een flinke boete op stond. Ik ging met haar naar de bieb, in de hoop dat ik iets kon regelen.
Pieter van Breevoort (1982) is psychosociaal (relatie)therapeut en trainer uit Deventer. Hij werkt met zowel individuen als organisaties rondom thema’s als grenzen, liefde, verlangens, boosheid, echt contact maken en zingeving. Wekelijks schrijft hij gratis tips over mentale gezondheid en communicatie waarvoor je je kan opgeven via deze link.
EW Podium publiceert opinies van (vooral jonge) schrijvers, die vanuit eigen onderzoek, expertise of werkervaring bijdragen aan het debat. Plaatsing hoeft geen redactionele instemming te betekenen.
In de bieb staan elektronische zuilen waar je boeken kunt verlengen, lenen en inleveren. Bij een kind dat dit voor het eerst in haar eentje doet, kan dat makkelijk misgaan. Als ik deze situatie uitlegde, dacht ik, zouden ze de boete misschien kwijtschelden. Maar de medewerker kon niet zoveel doen aan de boete, die al in de systemen was vastgelegd. Ik heb de boete zonder morren betaald.
Vroeger viel er met een bibliothecaris nog wat te regelen. Maar goed, toen werd je aan de balie geholpen en zou het verlengen gewoon goed zijn gegaan – en zouden we dus nooit in deze situatie zijn beland.
De overheid heeft wezenlijk contact weggeorganiseerd
Dit is maar een klein incident. Mensen komen veel serieuzer in de knoop, bijvoorbeeld met het UWV of de Belastingdienst. Een fout is snel gemaakt, maar soms lijkt niemand de bevoegdheid te hebben om die te corrigeren.
De burgers worden niet gezien, alleen hun handelingen. En die zijn goed of fout. Ambtenaren zijn de uitvoerders van starre systemen, met steeds minder ruimte om snel iets op te lossen. Ze kunnen steeds minder rekening houden met het individuele verhaal. De intentie hierachter is uniformiteit, voorspelbaarheid en eerlijkheid, maar het gevolg is een verlies van wezenlijk contact.
Relatie overheid-burger: een ‘protestpolka’
Emotionally Focused Therapy, een behandelvorm voor relatieproblemen, identificeert vaak een relatiedynamiek die ‘protestpolka’ wordt genoemd: een partner doet alles voor contact met de ander, die zich steeds verder terugtrekt. Een vicieuze cirkel, waarin de één steeds harder gaat bonken en verbaal of zelfs fysiek agressief kan worden, terwijl de ander zich door de dreiging verder terugtrekt. Beide partners hebben meestal nog wel een groot verlangen naar verbinding, maar dat raakt steeds verder op de achtergrond.
Lees ook het afscheidsinterview met Arno Visser, President Rekenkamer: ‘Overheid is voor burgers een vreemde geworden’
Beiden hebben verantwoordelijkheid om uit deze dynamiek te stappen. De één moet grenzen respecteren en zich openen, de ander moet een stap naar voren zetten en aanwezig zijn in de ontmoeting. Beiden moeten hun aandeel in de situatie onder ogen zien: de één is schuldig aan de agressie die de ander wegjaagt (en beschadigt), de ander is schuldig aan de afstandelijkheid die de één tot wanhoop drijft.
Nu moet je voorzichtig zijn om een dynamiek tussen twee mensen te vertalen naar het niveau van de samenleving, dus lees dit door je oogharen, maar ik denk dat de relatie tussen overheid en burger ook in een protestpolka is beland.
Wat heb je aan luisterend oor van iemand die niets voor je kan doen?
Veel discretionaire bevoegdheden zijn afgepakt. Denk aan automatische boetes, die ook automatisch oplopen als ze niet worden betaald. Denk aan het moeras waarin slachtoffers van het Toeslagenschandaal zijn terechtgekomen (al was daar ook sprake van kwade wil). Denk aan mensen die ernstig ziek zijn en toch moeten werken volgens het UWV, terwijl zelfs UWV-medewerkers erkennen dat dit niet eerlijk is.
Denk ook aan hoe verantwoordelijkheden worden gelegd bij de Europese Unie of bij modellen van een wetenschappelijk instituut. Hoe kunnen burgers dan nog invloed uitoefenen? Je kunt wel zeggen ‘Ik luister naar de burgers’, maar wat betekent dat als het contact niet zorgt voor beweging, een verandering? Is dat wel echt contact? Of kunnen burgers dan net zo goed in een dagboek gaan schrijven, of bij hun partner hun hart luchten? Dit voedt ongenoegen en wantrouwen. Sommigen gaan dan op de deuren bonken.
De protestpolka is zichtbaar in de dynamiek rond het geweld tegen hulpverleners. Om dat een halt toe te roepen, wordt een minimumstraf overwogen. Dit betekent minder ruimte voor rechters, die dan alleen nog maar kunnen uitvoeren, en dus ook minder ruimte voor contact tussen burgers en de overheid. Zo verschanst de overheid zich verder en groeit het onbehagen. Zo’n maatregel zal weinig doen tegen geweld, maar het misschien juist indirect voeden.
Lees ook deze column van Geerten Waling: OM, grijp hard in om nieuwe Volkert te voorkomen
Enkele kanttekeningen
Ik zeg niet dat de daders van geweld per se deze motivatie hebben, laat staan dat hulpverleners agressie verdienen. Of dat D66-minister Sigrid Kaag gevraagd heeft om middeleeuwse fakkels. Dit is geen victim blaming. Het gaat hier om een complexe dynamiek, met als drijfveer: een cocktail van groepsdynamiek, seksisme, machismo, vooroordelen, beeldvorming en nog veel meer.
De kop van Jut is nooit écht verantwoordelijk voor al het leed waar hij verantwoordelijk voor wordt gehouden. Sterker: diegene probeert juist vaak direct contact te maken of openheid te tonen. Ik zeg ook niet dat mensen die het meest te lijden hebben van een hermetisch gesloten overheid per se agressief worden. Het gaat hier om een diep onbewust patroon, dat zich als eerste uit bij een kleine, misschien extreme, groep.
Verantwoordelijkheid nemen zonder holle frasen
Daders moeten hun verantwoordelijkheid nemen, en daar wordt al veel over gezegd. We moeten ons als burgers bewust zijn van onze gewelddadigheid, ook in woorden. Maar ik vraag me af of politici de juiste conclusies trekken, en of ze wel snappen hoeveel agressie afstand kan opwekken. En of ze wel snappen dat het hun taak is om ruimte te maken voor contact met burgers. Wezenlijk contact, waarbij zaken tussen burger en overheid op een menselijke manier worden opgelost. Dit is niet iets triviaals, want dit raakt aan hoe we macht organiseren.
Een pedant luisterend oor van iemand die een cursus ‘omgaan met moeilijke klanten’ heeft gehad, die begripvol knikt maar niets kan betekenen, zal de protestpolka alleen maar verdiepen. En dat zal meer geweld opleveren.