Hamasterreur toont de urgentie van een rechtvaardige oorlog

De terreur van Hamas in Israël bevestigt weer eens dat de theorie van de ‘rechtvaardige vrede’ in de praktijk niet werkt. Staten moeten hun burgers kunnen verdedigen, volgens een theorie van de rechtvaardige oorlog, schrijft rechtsfilosoof Maurits Potappel op EW Podium.

Ontzetting en walging waren bij velen de eerste reactie toen het nieuws over de aanval van Hamas-terroristen op Israël zaterdagochtend binnenkwam. In de uren erna volgden de steunbetuigingen van verscheidene landen en spraken wereldleiders als de Amerikaanse president Joe Biden hun steun uit voor Israël om zichzelf te verdedigen. Ook paus Franciscus reageerde door juist op te roepen om te stoppen met aanvallen: ‘Oorlog leidt niet tot een oplossing, maar alleen maar tot meer lijden en geweld voor onschuldige mensen.’

Vanuit zijn taak als kerkleider is dit een begrijpelijke oproep, maar vanuit zijn functie als staatshoofd moet hierbij een belangrijke kanttekening worden geplaatst. Terwijl de kerk namelijk de taak heeft om op te roepen tot vrede, heeft de staat het geweldsmonopolie in handen gekregen en biedt de politieke filosofie al eeuwenlang ruimte voor de zogeheten rechtvaardige oorlog, die ten dienste staat van het herstel van rechtvaardigheid.

Verschuiving van rechtvaardige oorlog naar rechtvaardige vrede

De rechtvaardige oorlog is een theorie die is ontwikkeld door kerkvaders als Ambrosius en Augustinus, en later is uitgewerkt door Thomas van Aquino en Hugo de Groot. De theorie geeft noodzakelijke criteria, zoals een legitieme autoriteit en een rechtvaardige zaak om een oorlog te voeren door staten. In de laatste jaren is er een opmerkelijke verschuiving gaande onder theologen die stellen dat deze theorie van rechtvaardige oorlog moet worden vervangen door een theorie van rechtvaardige vrede, de zogenoemde Just Peace Theory. Joodse, christelijke en islamitische theologen pleiten al sinds de jaren tachtig voor deze theorie.

Zo verscheen er in 2008 een gezamenlijke verklaring van een toonaangevende groep joodse, christelijke en islamitische geleerden over de rechtvaardige vrede als alternatief voor de rechtvaardige oorlog. En in april 2016 kwamen 85 theologen, priesters en deskundigen uit meer dan dertig landen in Rome bijeen om de theorie van de rechtvaardige oorlog te bespreken en een alternatieve theorie te formuleren. De rechtvaardige oorlog werd verworpen door middel van een statement.

De onlangs overleden theoloog Fred van Iersel vertelde me dat hij graag bij deze bijeenkomst in Rome had willen zijn om aspecten van de theorie van de rechtvaardige oorlog over het voetlicht te brengen. Hij werd echter niet uitgenodigd. Enkel theologen waren welkom die de theorie van de rechtvaardige vrede verdedigden. In een ontmoeting die ik met hem had, zei hij dat de stemming om de rechtvaardige oorlogstheorie te vervangen door de rechtvaardige vredestheorie iets weg had van een communistisch congres, aangezien er nauwelijks tegengeluid was.

Verenigde Naties falen in handhaving van rechtvaardige vrede

De rechtvaardige vredestheorie zoekt een midden tussen pacifisme en legitiem geweld. Deze theorie kwam vooral op na de Koude Oorlog en berust op de aanname dat interstatelijke conflicten afnemen. De theorie stelt bovendien dat vrede niet zozeer de afwezigheid van oorlog is, maar bestaat uit voorwaarden als dialoog tussen partijen, sociaal-economische ontwikkelingen en de bescherming van mensenrechten door internationale organisaties als de VN. In de verschillende vormen van ‘Just Peace’ is de inzet van militaire middelen drastisch beperkt en moet de coördinatie hiervan verlopen via internationale organisaties als de VN.

Hoewel deze theorie een mooi ideaal voorhoudt, is zij in de praktijk onhoudbaar omdat de Verenigde Naties niet in staat blijken vrede daadwerkelijk te garanderen. Dit werd bijvoorbeeld duidelijk na de inval van Rusland in Oekraïne. Als de rechtvaardige vredestheorie toen zou zijn gevolgd, had Oekraïne de hulp van de VN moeten afwachten en de dialoog met Rusland moeten zoeken voor een diplomatieke oplossing. Bovendien staat de rechtvaardige vredestheorie het niet toe om tegenaanvallen uit te voeren op het grondgebied van de vijand, zoals Oekraïne dat wel doet.

Dialoog met terroristen leidt nergens toe

Het is begrijpelijk dat de rechtvaardige vredestheorie in trek is bij theologen die vooral het perspectief van de vrede moeten overbrengen. Ook paus Franciscus is een belangrijke aanhanger van deze theorie. Hij herhaalt in het conflict tussen Oekraïne en Rusland en van Israël met de Palestijnen dat dialoog de oplossing is en dat geweld nergens toe leidt. De paus heeft vaker laten blijken in alle gevallen voorstander te zijn van dialoog. Hij gaat hierin erg ver en sloot in 2014 zelfs niet uit dat de dialoog met terreurgroepen als ISIS moest worden gevoerd.

Voor de staat geldt echter een andere verantwoordelijkheid. Staten hebben de primaire taak om hun burgers te beschermen en de rechtvaardigheid te handhaven, zo nodig met geweld. In het geval van Israël zijn er burgers ontvoerd naar Gaza die moeten worden teruggehaald. Bovendien moet gerechtigheid geschieden voor de honderden onschuldige burgers die door Hamas zijn gedood.

Rechtvaardige oorlog: geef staten een moreel kader voor verdediging van hun burgers

Onderhandelingen met terroristische regimes zoals Rusland en Hamas leiden vaak nergens toe. Dialoog moet namelijk zijn gebaseerd op vertrouwen en regimes als Rusland en Hamas hebben keer op keer laten blijken dat ze hun woord schenden. Bovendien zijn de eisen van terroristische regimes vaak onredelijk. De laatste keer dat overeenstemming werd bereikt tussen Israël en Hamas was in een gevangenenruil in 2011, waarbij de Israëlische soldaat Gilad Shalit werd geruild voor 1.027 Hamasstrijders.

De rechtvaardige vredestheorie lijkt aanlokkelijk maar is in de praktijk onhoudbaar. Theologen en politiek filosofen zouden daarom grote reserves moeten hebben bij deze theorie. In plaats daarvan zou de rechtvaardige oorlogstheorie gehandhaafd moeten blijven en een update moeten krijgen.

Daarbij zouden aspecten van de rechtvaardige vredestheorie, zoals de voorwaarden voor positieve vrede, kunnen worden ingebracht in de rechtvaardige oorlogstheorie. Het is nu niet het moment om de rechtvaardige oorlog te verwerpen maar juist om die te handhaven. Diverse politiek filosofen pleiten hier reeds voor. Willen we staten als Oekraïne en Israël daadwerkelijk steunen, dan moet er een moreel kader blijven waarin deze staten hun burgers kunnen verdedigen en de mogelijkheid hebben om tegenaanvallen uit te voeren.