Vlak voor het CDA-congres helpt Pieter Omtzigt zijn oude partij door te bezweren dat hij daar niet zal terugkeren. CDA-leider Wopke Hoekstra moet het naar links hellende partijkader tevredenstellen zonder de kansen op electoraal herstel via de rechterzijde te beschadigen. En er speelt ook nog zoiets als een kabinetsformatie. Eric Vrijsen over de partij die betere dagen kende.
Ex-CDA’er Pieter Omtzigt kon zijn voormalige club niet beter helpen dan met een mooi interview in dagblad Tubantia en de uitspraak dat hij nimmer terugkomt. En dat vlak voor het extra CDA-congres van zaterdag! Medestanders hadden al moties klaar liggen om te eisen dat partijleider Wopke Hoekstra tot het uiterste zou proberen de verloren zoon terug te halen. Omtzigt zelf maakte elke poging overbodig: ‘Ik heb een weloverwogen besluit genomen.’
Het CDA is een confessionele partij en als er iets gebeurt met bijbelse weerklank, dan moet de partijtop behoedzaam manoeuvreren. Omtzigt was de held van de Toeslagenaffaire. In de media was hij de eenzame fietser die kromgebogen over zijn stuur tegen de wind het kabinet-Rutte trotseerde. In de eigen partij is hij vooral de verloren zoon, de jongen die ze terug willen hebben.
Omtzigt was goed voor vijf zetels
Omtzigt behaalde bij de Kamerverkiezingen als nummer 2 van het CDA ruim 340.000 stemmen. In zijn eentje was hij goed voor 5 van de 15 zetels. Dus was het een groot probleem dat hij half juni de partij verliet en de vorming van een eigen fractie aankondigde.
Zouden andere CDA-Kamerleden hem volgen? Dat blijft een gevaar, maar voorlopig houdt Hoekstra iedereen binnenboord. Er zijn de afgelopen maanden details bekend geworden waaruit ingewijden concluderen dat Omtzigt het ook aan zichzelf te wijten had dat er vorig jaar in het kabinet neerbuigend over hem werd gesproken.
Natuurlijk, in de media was veel misbaar over de uitgelekte kabinetsnotulen en de manier waarop ministers kritische Kamerleden als Omtzigt vernederden. De Kamer moet controleren, dus past het bewindslieden niet hun partijgenoten in de volksvertegenwoordiging het zwijgen op te leggen. Dualisme! Nieuwe partijcultuur!
Als je er nuchter naar kijkt, probeerde Omtzigt niet alleen als kritisch Kamerlid te opereren, maar was hij ook tamelijk actief via het partijpolitieke binnenlijntje om dingen voor elkaar te krijgen. Hij stond voortdurend in contact met partijgenoten in het kabinet en had ook met premier Mark Rutte (VVD) onderonsjes, bijvoorbeeld om de mondkapjesdeal van Sywert van Lynden te bespoedigen. Hij keerde zich binnenskamers tegen de royale compensatie voor Kindertoeslagslachtoffers van 30 mille. Als Sigrid Kaag (D66) klaagt over ‘ritselaars’, dan bedoelde ze misschien ook wel Omtzigt.
Probleem-Omtzigt is opgelost
Lees ook de column van Gerry van der List: De rancune van de Rita Verdonk van het CDA
Het hele probleem-Omtzigt, dat deze zomer een splijtzwam leek te worden voor het toch al zwaar gehavende CDA, is dus min of meer opgelost. Keepersgeluk van Wopke Hoekstra. Voor de kabinetsformatie is dat gunstig, want als het CDA – zoals afgelopen zomer geregeld werd voorspeld – uit elkaar zou spatten, kon VVD-informateur Johan Remkes het helemaal schudden.
Hoekstra moet zaterdag in Den Bosch met een speech de zaak de sussen. Reken maar dat hij een mooie bijbelse term zal vinden om de onderlinge verhoudingen en het inhoudelijke kompas van zijn partij te duiden. Iets met ‘barmhartigheid’ – daar zijn alle CDA’ers mee opgevoed.
Voor en na de klap
Het CDA van Jan Peter Balkenende was in 2006 de grootste partij met 41 zetels. In alle leeftijdscategorieën – behalve die van de 45- tot 55-jarigen – scoorde het CDA beter dan de andere partijen. De meeste jongeren (18 tot 28 jaar) stemden CDA. In die categorie scoorde het CDA dubbel zoveel stemmen als PvdA en SP. In 330 van de 430 gemeenten was het CDA het grootst.
In 2010 kwam de klap: het CDA verloor 20 zetels en kwam op 21. In 2012 gingen daar er nog eens 8 vanaf: 13 zetels. Maar in 2017 was er herstel: 19 zetels. In maart 2021 gingen daar er weer 4 vanaf. Een partijcommissie onder leiding van Liesbeth Spies (oud-minister en burgemeester van Alphen aan den Rijn) heeft die nederlaag geanalyseerd. Het CDA is nu de vierde partij van het land, scoort in alle leeftijdscategorieën laag en was nog maar in 11 van de 347 gemeenten de grootste. Volgens de commissie-Spies is het profiel van de laatste CDA-kiezer: ‘Buiten de stad; man, 65plus.’ Onder katholieke kiezers scoort het CDA inmiddels slechter dan VVD en PVV. Alleen onder protestantse kiezers is het CDA nog de grootste, maar ook bij het CDA weten ze: ‘Die zijn er niet zoveel.’
Voor herstel moet het CDA opnieuw aansluiting zien te vinden bij het katholieke, zuidelijke electoraat en bij de forensensteden in de Randstad en het midden van het land. Wopke Hoekstra deed het daar bij de verkiezingen veel beter dan Pieter Omtzigt, die het vooral van het Oosten moest hebben.
Zij aan zij is de gevleugelde kreet
Het congres begint vrijdag online en gaat zaterdag in levenden lijve door in de Brabanthallen van Den Bosch. Een gevleugelde kreet zal zijn: ‘Zij aan zij.’ Onder die titel verscheen in 2019 een ‘toekomstperspectief’ voor Nederland. Het rapport-Spies over de verkiezingsnederlaag heet Zij aan zij naar herstel en een ‘verslag’ dat oud-topambtenaar Richard van Zwol (thans directeur van het wetenschappelijk instituut) opstelde voor ‘een herkenbaar CDA’, bouwt ook weer voort op ‘Zij aan zij’.
Het lastige voor het CDA is dat binnen de partij de voormalige protestantse, anti-revolutionaire bloedgroep het hoogste woord heeft, terwijl de partij electoraal afhankelijk is van de kiezers in de van oudsher katholieke provincies. In Zij aan zij stond een korte passage met voorzichtige kritiek op de agrarische sector. Voor het partijkader klonk dat prima en de boerenachterban leest dat soort stukken toch niet. Maar het duurde niet lang of een tv-praatprogramma had CDA-Europarlementariër Annie Schrijer aan tafel om flink uit te halen naar de intellectuelen binnen de eigen partij, die goedmoedig boerenvolk het leven zuur maakten. Prachtige televisie, funest voor de partij.
Huwelijksfoto Wopke en Liselot
Zo schippert het CDA tussen de actieve linkerflank en de passieve rechtse achterban. Bij de kiezers spreekt de huwelijksfoto van Hoekstra met zijn Liselot waarschijnlijk meer tot de verbeelding dan zo’n gewichtig ‘verslag’ van wetenschappelijk directeur Van Zwol. Maar juist het actieve partijkader vindt zo’n pleidooi voor ‘ideologische ruggengraat’ prachtig.
Meer over dit onderwerp: Omtzigt verlaat CDA. Hoe nu verder?
Van Zwol uit kritiek op het neoliberalisme en het etatisme van het vorige kabinet. Hij schrijft dat ‘sparen weer moet lonen’, alsof de overheid de banken kan verplichten om de rente kan verhogen. Hij wil volop inzetten op klimaatbeleid en wil dat migranten een persoonlijk integratieprogramma krijgen voorgeschoteld. Ook herhaalt hij het programmapunt – naar aanleiding van de Toeslagenaffaire en de Groningenproblematiek – dat iedereen die een juridisch akkefietje met de overheid heeft, een gratis advocaat moet krijgen.
Voor het partijkader is dat allemaal prachtig. Maar Hoekstra is demissionair minister van Financiën en kijkt ook wel eens in de schatkist. Hij moet zaterdag in zijn speech de leden bijeenhouden. Buiging naar links, maar zonder de langetermijnkansen op electoraal herstel te verprutsen. Barmhartig, Wopke! Barmhartig! Daar zijn ze geen van allen op tegen.