‘Bij Forum is niet langer duidelijk dat ze geweld afzweren’

Vijf maanden duurt de formatie nu en veel horen we er niet over. Genoeg om af en toe boos te worden, maar zo is Sarah de Lange niet. Die zal niet snel in grote woede een pantoffel naar het tv-scherm gooien, al vindt ze de trage gang van zaken wel frustrerend.

‘We zien dat politieke leiders hun partijbelang zo duidelijk boven het landsbelang laten gaan. Ik vind het heel tragisch dat een groep burgers die zich niet vertegenwoordigd voelt, dat al twee decennia probeert te verbeteren en nu hiermee wordt “beloond”. Zij hebben oprecht de hoop dat er beleid komt dat hun leven beter maakt.’

Het is echt een vak

De Lange is gespecialiseerd in de opkomst en betekenis van radicaal rechts-populistische partijen en hun functie in de Nederlandse politiek. Sinds juli 2022 is ze als hoogleraar politiek pluralisme verbonden aan de Faculteit der Maatschappij- en Gedragswetenschappen aan de Universiteit van Amsterdam.

Niet alleen de formatie is een bron van frustratie. Neem de Tweede Kamer. Daar wordt weleens wat eenvoudig over gedacht, zo van: o, ik kan best wel Kamerlid zijn, wat is daar moeilijk aan?

‘Het is echt een vak,’ zegt De Lange. ‘Het vereist heel veel dossierkennis. In het beeld dat het publiek heeft van het Kamerwerk, ligt de nadruk heel sterk op kritische vragen stellen en zo laten zien dat je de zorgen van de bevolking articuleert. Ja, deels om de minister te controleren, maar ook om te laten zien dat je weet wat er leeft.

‘Maar de Kamer heeft ook een wetgevende taak: het commissiewerk, vaak achter de schermen. En dat wordt een beetje vergeten. De presentatie is heel belangrijk.’

Dat commissiewerk is ook lang niet zo spectaculair als het voor drama zorgen in de Tweede Kamer en met gevatte opmerkingen proberen je politieke tegenstander pootje te lichten. ‘Maar juist dat wetgevende werk is zo belangrijk.’

De Lange ziet dat de Kamer de afgelopen jaren aan kracht heeft ingeboet. Hoe komt dat?

‘Die Kamer is heel onervaren. Er is een groot verloop van Kamerleden, ook door de grilligheid van de kiezer die steeds een andere partij groot maakt. De nieuwe Kamerleden hebben vaak ook geen ervaring opgedaan in de lagere regionen van de politiek.

‘Daardoor is het parlement minder goed in staat om het kabinet te controleren en dat ook echt de wacht aan te zeggen wanneer dat nodig is. Dat gaat ten koste van de verhouding tussen parlement en regering.’

Is dat zorgelijk?

‘Ja. Het primaat in de politiek ligt uiteindelijk bij de Kamer. En die moet het kabinet aan de regels van de rechtsstaat houden. Kijk maar naar de grote dossiers waarin de Kamer dat dus niet heeft gedaan: de Toeslagenaffaire is deels door de Kamer zo groot geworden. Kamerleden hadden veel eerder en veel sterker de grens moeten trekken.’

De Lange groeide op in Middelburg en al woont ze daar allang niet meer, ze ziet zichzelf nog steeds als Zeeuwse. Daarom is ze ook niet in Amsterdam gaan wonen, maar in Weesp, omdat dat stadje haar aan haar geboorteplaats doet denken.

Ze is getrouwd met Job van Tol, dierenoppasser bij Artis, waar zij hem ten huwelijk vroeg.

‘Het duurde een beetje lang, voordat hij mij vroeg. Daarom nam ik zelf het initiatief en probeerde ik hem te verrassen in de dierentuin. Ik had geregeld dat hij klaar zou zijn om 12 uur. Maar hij ging eerst nog de waterbak van de pinguïns schoonpoetsen. Zat ik daar in mijn mooie jurk te wachten. Na een uur was hij er pas, in overall, stinkend naar vis.’

Optimistische tijd

Van Tol schreef een boek over zijn werk: De oppasser. De Lange ziet overeenkomsten: ‘Alle twee spijkeren we mensen bij over de wereld om ons heen. Hij over dieren, en ik over democratie. En we doen dat alle twee in een tijd waarin onze thema’s behoorlijk gepolitiseerd zijn.’

Bij De Lange thuis werd veel over het nieuws en de politiek gepraat. ‘Op de middelbare school was ik er al door gegrepen. Ik ben uit 1981, dus in mijn vroege jeugd heb ik een heel optimistische tijd meegemaakt. De val van de Muur in 1989 heb ik op tv gezien, de vrijlating van Mandela was in 1990.

‘Dat was de ene kant. Want tegelijkertijd waren er veel zorgen over racisme en de opkomst van radicaal-rechts. Neem de brandstichting in het Duitse Solingen in 1993, in een huis waar een Turks gezin woonde. De liberale democratie, een grote verworvenheid, bleek kwetsbaar, omdat geluiden die uitgestorven leken, toch weer de kop opstaken. Ook in Nederland.’

De Langes belangstelling voor uiterst rechts was gewekt. Ook omdat ze zag dat radicaal-rechts in de gemeenteraad van Middelburg helemaal niet speelde, maar in het 5 kilometer verderop gelegen Vlissingen wel.

‘Dat intrigeerde me: wat was er dan anders in een gemeente die zo dicht bij de mijne lag?’

De verklaring? ‘Vlissingen is echt een havenstad, en daar is radicaal-rechts in heel Europa altijd succesvol geweest. In havensteden wonen verhoudingsgewijs veel migranten en arbeiders. Je ziet het ook aan de huizenbouw in Vlissingen: veel wijken met echt kleine arbeiderswoningen, waar het niet heel groen is en de kwaliteit van leven lager dan elders.

Het kost drie uur om in Zeeland te komen

‘Ik doe ook onderzoek naar de tegenstelling stad-platteland, centrum-peri­ferie. Daarin zie je dat de omgeving waarin je woont of werkt, doorwerkt in je politieke overtuigingen.’

Ze weet het uit eigen ervaring. ‘Als Zeeuwse begrijp ik bepaalde sentimenten heel goed. Zeeland is een soort buitengebied van Nederland. Dat blijkt uit twee dingen. Ten eerste: het kost mij drie uur om met de trein in Zeeland te komen. Er is maar één spoor in Zeeland: de trein stopt in Middelburg.

‘En twee: het is niet voor niets dat daar, in Borssele, een kerncentrale staat. Er kunnen er nog wel twee bij, en die worden bewust ook daar geplaatst. Dan heeft de rest van Nederland er geen last van. Daar maak ik me boos over. Het gaat om de Randstad, de rest van Nederland doet er niet toe.’

En de kazerne die in Vlissingen zou worden gevestigd? Ging niet door. ‘Omdat het personeel geen trek had om daar te gaan wonen. Terwijl die kazerne cruciaal was voor de plaatselijke economie.’

De keuze voor de studie politicologie was ook ingegeven door haar belangstelling voor wat mensen beweegt.

‘Politicologie is een sociale wetenschap: waarom doen kiezers wat ze doen, waarom doen de politieke elites wat ze doen? Ik ben in dat gedrag geïnteresseerd, omdat daarin een interessante combinatie zit van heel rationeel denken en emoties.

‘We stemmen op een bepaalde partij omdat die inhoudelijk gezien dicht bij ons staat en voor ons het meeste gaat doen. Maar er komen allemaal minder makkelijk te vangen elementen bij. Of we een politicus vertrouwen bijvoorbeeld.’

Dat geldt ook voor het ongrijpbare fenomeen ‘chemie’. Een formatie kan nog zo voorspoedig verlopen, de plannen kunnen er op papier nog zo fantastisch uitzien, politieke leiders moeten wel chemie hebben, willen ze een kabinet kunnen vormen. ‘Van Agt en Den Uyl hadden die niet, Van Agt en Wiegel wel.’

De Lange specialiseerde zich in de uiterste rechterzijde van het politieke spectrum. Dat kwam zo: in 2002 kwam Pim Fortuyn op, en direct na de moord op Fortuyn en de verkiezingen in mei dat jaar, vertrok ze voor een jaar naar onderzoeksinstituut Sciences Po in Parijs.

LPF radicaal-rechts

Nederland mocht dan nog maar weinig ervaring hebben met radicaal-rechtse partijen, in Frankrijk lag dat anders.

‘Wij waren echt zoekende: hoe moeten we dit nieuwe fenomeen begrijpen? Dat zag je heel duidelijk terug in de media als het over Fortuyn ging. Is hij een Berlusconi? Een soort Mussolini? Een Le Pen? Er ging van alles over tafel. In Frankrijk bestudeerden ze het radicaal-rechtse Front National al twintig jaar.

‘En omdat ik met een zekere afstand naar Nederland keek, was ik meer dan mensen in Nederland geneigd om te zeggen dat de LPF een radicaal-rechtse partij was.

‘Hier lag de nadruk op het feit dat Fortuyn gay was, en dat zijn anti-immigratiestandpunten voortkwamen uit een liberale kritiek op migratie, want hij verdedigde vrouwen- en homo- rechten.

‘Maar uiteindelijk kwam Fortuyn op basis van die argumenten uit op dezelfde standpunten als sommige andere radicaal-rechtse partijen.’

Radicaal-rechts, extreem-rechts, rechts-populistisch – wat is het verschil? ‘Het gaat om partijen die zich bevinden op de rechterflank van het politieke spectrum. Niet op basis van de klassieke tegenstelling rechts-links, markt-overheid, maar eerder van de tegenstelling tussen progressief-kos­mo­politische bewegingen enerzijds en natio­nalistisch-conservatieve bewegingen anderzijds.

‘Tussen deze partijen ­zitten organisaties die in hun land volledig zijn geaccepteerd, zoals de Noorse Vooruitgangspartij. Maar tegelijk zijn er extreem-rechtse bewegingen die niet aan verkiezingen meedoen, maar door vormen van protest of buitenparlementaire actie, invloed proberen uit te oefenen.’

Het gedachtegoed van radicaal-rechts en extreem-rechts overlapt een beetje. ‘Ze delen dat ze als ideologisch uitgangspunt het nativisme hebben, een xenofobe vorm van nationalisme.’

Nativisme wordt uitgelegd als ‘politiek beleid dat belangen van een inheemse bevolking bevordert boven die van immigranten’. Het fundamentele verschil is volgens ­politicologen dat radicaal-rechts de basisregels van de democratie wél respecteert, en extreem-rechts níet. ‘Extreem-rechts streeft uiteindelijk naar een niet-democratisch politiek systeem.’

Hoe ziet rechts er in Nederland uit? Laten we beginnen bij de meest gematigde: JA21. ‘Een radicaal-rechtse partij. Dan de PVV, ook radicaal-rechts. Het is duidelijk dat zij het systeem van verkiezingen, parlementaire vertegenwoordiging en regeringsvorm accepteren, daaraan actief meedoen, al zien ze de spelregels soms wat anders. Maar die willen ze langs democratische weg veranderen.

‘De PVV heeft wel heel veel moeite met de liberale grondslag van onze democratie – het systeem van de rechtsstaat en de Grondwet. Dat uit zich bij de PVV heel specifiek op het terrein van de islam. De vrijheid van religie van moslims wordt ontkend door voorstellen te doen over het sluiten van moskeeën en het verbieden van de Koran.’

Geweld is de lakmoesproef

Nog verder naar rechts treffen we dan Forum voor Democratie (FVD) aan, de partij van Thierry Baudet. Anders dan de PVV heeft die partij wel een bepaalde ontwikkeling doorgemaakt, naar een steeds extremere positie.

‘Eerst werd van FVD gezegd dat het een radicaal-rechtse partij was, maar de afgelopen jaren, zeker na de coronapandemie, zijn politicologen daarover van mening veranderd. Forum-politici denken niet meer dat hun politieke doelen langs parlementaire weg kunnen worden bereikt.

‘Ze doen nog wel mee, maar geloven niet meer in het politieke systeem, en erg actief zijn ze ook niet in het parlement. Liever steken ze hun energie in het bouwen van een buitenparlementaire beweging, omdat ze denken dat ze zo de door hen gewenste politieke veranderingen teweeg kunnen brengen.’

De lakmoesproef voor het verschil tussen beide is het geweldscriterium. ‘Zijn er incidenten geweest waar de vertegenwoordigers van deze partijen ervan worden verdacht, ook door het Openbaar Ministerie, dat ze hebben opgeroepen tot het gebruik van geweld?

‘Je kunt alleen democratisch zijn als je gelooft dat je zonder geweld je politieke doelen kunt bereiken. En bij Forum is niet langer duidelijk dat ze geweld afzweren.’

Dat bleek toen FVD’er Pepijn van Houwelingen Sjoerd Sjoerdsma van D66 bedreigde met ‘tribunalen’ tijdens een debat over corona in 2021. FVD-Kamerlid Gideon van Meijeren wordt vervolgd voor twee gevallen van opruiing.

De opkomst van uiterst rechts zie je overal in Europa. Die trend kan worden verklaard door langetermijnontwikkelingen in de samenleving.

‘Bepaalde groepen voelden zich niet vertegenwoordigd en dat waren ze objectief gezien ook niet. In de jaren tachtig en negentig, toen die partijen opkwamen, hadden de gevestigde partijen heel weinig aandacht voor thema’s die bij burgers leefden, waaronder migratie. Dat is veranderd, maar dat was toen een belangrijke factor.’

Met de verkiezingsuitslag zoals die er nu ligt, kan De Lange ‘geen succesvol kabinet’ vormen.

‘Wat we ook proberen, geen enkele coalitie – of die nu een meerderheid heeft of een minderheid – zal een meerderheid krijgen in de Eerste Kamer. Het gaat sowieso spaak lopen.’

Kleding aanpassen

De Lange heeft, opvallend voor een wetenschapper, twee zichtbare tatoeages, op beide polsen één. Ze heeft er nog meer, zegt ze. ‘Allemaal geografische symbolen die ik mooi vind, zonder verdere betekenis.

‘Ik heb er wel mee gewacht tot ik was benoemd als hoogleraar. Want in de wetenschap bestaat een duidelijk beeld van hoe een hoogleraar eruitziet, en dat is nog steeds een man van zekere leeftijd, die zich traditioneel uit en kleedt. Ik dacht dat ik er misschien op zou worden aangekeken en dat het zou afleiden van mijn werk.

‘Dat is iets waarmee vrouwen altijd te maken hebben, zeker als ze in de media verschijnen. Ik kan niet op tv komen zonder dat er commentaar is op mijn kleding. Dus als je nog niet bent waar je wilt zijn, is het makkelijker de aandacht daarvoor te minimaliseren.’