Na de protesten op de UvA maakt de Leidse oud-rector Carel Stolker zich zorgen over het open debat aan de universiteit.
‘De rector die de bliksem laat inslaan,’ luidde in 2018 de kop boven een artikel over Carel Stolker in dit blad. EW liep maandenlang met hem mee, nadat hij een veelbesproken toespraak had gehouden ter gelegenheid van de 443ste verjaardag (Dies Natalis) van de Universiteit Leiden.
De hoogleraar privaatrecht was in zijn acht jaar als decaan van de rechtenfaculteit, en vanaf 2013 als rector magnificus, tevens voorzitter van het College van Bestuur, de noodzaak gaan inzien van een vrije debatcultuur.
Als rector werd hij geregeld aangesproken op bijdragen van markante Leidse wetenschappers aan het politieke debat: moet jij als werkgever daar niet iets aan doen?
Dit is toch de universiteit van Rudolph Cleveringa, de hoogleraar en decaan die op 26 november 1940 een protestrede hield tegen het ontslag van Joodse collega’s aan de Leidse universiteit?
Stolker sprak over ‘vrijplaatsen’
In zijn Dies-rede legde Stolker uit waarom hij als rector niet ingreep. Universiteiten, zei hij, ‘staan voor vrijheid van geest, van denken en spreken, en voor een ongebonden ontwikkeling van onderzoek en onderwijs. Zij vormen vrijplaatsen waar elke vraag kan worden gesteld en in vrijheid beantwoord.’
Kortom, ‘laat de bliksem maar inslaan, maar koester goede verhoudingen en omgangsvormen’.
Sinds 2021 is Stolker (69) met emeritaat. Denkt hij er zes jaar later nog hetzelfde over? Hoe zou hij omgaan met de hevige anti-Israëlprotesten? EW spreekt hem in de weelderige achtertuin van zijn monumentale rijtjeshuis in Leiden, op loopafstand van de universiteit en in het centrum van de stad waar hij is geboren en getogen.
‘Nee, ik benijd mijn collega-bestuurders niet, als ik het nieuws zie!’ lacht Stolker, joviaal als altijd.
‘Samen met burgemeesters hebben leden van het College van Bestuur het erg zwaar in deze tijd. Toen ik begon als rector, was academische vrijheid iets abstracts wat we jaarlijks koesterden door Cleveringa te herdenken.
Strijd om academische vrijheid
‘Maar dat denken over academische vrijheid kreeg afgelopen tien jaar een nieuwe dimensie. De vrijheid van meningsuiting – free speech on campus, zoals die in Amerika is ontwikkeld – en het demonstratierecht zijn erbij gekomen. Denk ook aan zoiets als fossielvrije wetenschap.
‘Kunnen geesteswetenschappers tegen de bèta’s zeggen: vrienden, jullie houden op, jullie hebben vanaf nu niets meer met Shell te maken? Of kunnen die bèta’s dan zeggen: nee, dat is onze academische vrijheid?’
Die strijd om de academische vrijheid laait nu op met anti-Israëlprotesten, ziet Stolker. En dan is er ook nog die uitingsvorm: felle demonstraties die uitmonden in bezettingen en barricades.
‘De universiteitsbestuurders lopen hijgend achter de feiten aan. Ik weet uit eigen ervaring: dit soort zaken komen altijd op onverwachte, ongelukkige momenten. Daar moet je mee om kunnen gaan. Het is in elk geval belangrijk dat je als bestuurder het recht kent.
Academische vrijheid heeft grenzen
‘Wat is academische vrijheid, en wat is het verschil met vrije meningsuiting? Waar liggen de grenzen voor docenten en studenten? Hoe luiden je eigen huisregels? Je ziet dat bestuurders nu onder druk soms langs de wettelijke dingen schuren, omdat ze niet goed weten hoe het zit.’
Een voorbeeld? ‘Ik lees over bestuurders die niet alleen fysieke veiligheid gebruiken als argument om een demonstratie te beëindigen, maar ook intellectuele veiligheid. Dat mag nooit een argument zijn om iets te verbieden. De openbare orde wordt langzamerhand vervangen door openbare rust.’
Mag een docent ‘From the river to the sea’ scanderen? ‘Op de universiteit zelf mag dat niet, het oproepen om een heel land de zee in te drijven. Maar als die docent dat buiten doet, is het een privézaak, tenzij de strafrechter er iets van vindt. De vraag is wel: kan die docent een uur later lesgeven over de geschiedenis van Israël?’
Dienstbaar
Stolker weet nog goed dat jaren geleden opeens de roep klonk om safe spaces.
‘Die hebben we geweigerd. De kern van een universiteit is het nieuwe, het onorthodoxe, het onverwachte, het verwarrende. Daar telt alleen de fysieke veiligheid, niet de intellectuele. Wel is er de intimiteit van het klaslokaal. Dat moet een veilige plek zijn, waar student en docent fouten kunnen maken.’
Wat doe je als bestuurder met een docent die een radicale overtuiging laat doorklinken in zijn colleges? Stolker: ‘De vorming van de student hoort centraal te staan, niet de docent. Die moet zich dienstbaar opstellen. Politieke actie voer je maar ergens anders. Wel zijn er politiek gevoelige onderwerpen die je als docent in je college moet bespreken. Maar het gaat nooit om jou en altijd om de student.’
Die blikseminslag, metafoor voor de vrije meningsuiting, denkt Stolker daar nog hetzelfde over?
‘Toen ik vorig jaar onderzoek deed aan de Universiteit van Amsterdam na een klokkenluidersmelding, was ik toch wel verrast door het grote aantal beperkingen aan die meningsuiting, juist als gevolg van de academische vrijheid.
Stolker stond in de storm
‘Zo moeten docenten samenwerken met anderen, dus altijd wat water bij de wijn doen. Ze zijn vaak afhankelijk van financiers die eisen stellen. En er zijn de regels voor wetenschappelijke integriteit. Je moet kunnen bewijzen wat je zegt, je kunt niet zomaar iets roepen.
‘Bovendien heb je ook nog allerlei gedragsregels, die sterk door de Verenigde Staten zijn beïnvloed. Zoals de vraag of je je moet houden aan de preferred pronouns, de voorkeursvoornaamwoorden van studenten. En mag een docent zeggen dat non-binariteit een hype is?’
Universiteitsbestuurders worden steeds meer publieke figuren die midden in de storm staan, ziet Stolker. Als rector zocht hij die storm bewust op, door via Twitter snel te reageren op gevoelige zaken. Door zo ‘naar de voorgrond te kruipen’ en ‘er wat dichter op te zitten’, voorkwam hij dat hij ‘alleen reageerde op wat ánderen doen en zeggen’.
‘Een rector moet ook een publieke figuur zijn en zichtbaarheid claimen in het debat. Niet op de inhoud, daar gaan de wetenschappers over, maar om het verhaal van de universiteit te vertellen.
‘Zoals in Leiden het verhaal van de vrijheid, vanaf de stichting in 1575 door Willem van Oranje via Cleveringa tot in het heden. Maar de UvA kan zich profileren op het activisme. Ook die heeft een sterk verhaal, met haar verleden van maatschappelijk engagement.
Academische vrijheid én gemeenschap
‘Helaas zie ik dat veel bestuurders terughoudend worden in het naar buiten treden. Daardoor krijgen ze minder gezicht en worden ze sneller gezien als abstracte bestuurders, kwetsbaar voor kritiek.’
Dat brengt Stolker op nog een tip voor de bestuurders van nu. ‘Je moet ook goed kunnen incasseren. Er zijn weinig organisaties waar zoveel vrijheid is om de leiding te kritiseren als op de universiteit. Dat is mooi, maar daar moet je als decaan of rector wel mee kunnen omgaan.’
De Amsterdamse rellen leggen een gezagscrisis bloot.
Stolker: ‘Die studenten en docenten moeten zich realiseren dat ze deel uitmaken van een academische gemeenschap. Ik mis bij de activisten de behoefte zich te verdiepen in de standpunten en gevoelens van anderen, zoals de Joodse studenten – maar ook gewoon studenten met een andere politieke overtuiging.’
Stolkers gezicht betrekt. ‘Die gemeenschap, daar maak ik me het meeste zorgen over. De verantwoordelijkheid naar elkáár, die hoort net zo groot te zijn als die van de rector. Aan de UvA ligt rector Peter-Paul Verbeek onder vuur, maar waar zijn de decanen? Waar zijn de docenten? Waar zijn de studenten met een andere mening?’
Hij citeert onderwijsminister Robbert Dijkgraaf (D66): ‘Bestook elkaar met argumenten, niet met stenen.’
Wat kan een rector doen? ‘Die moet de academische gemeenschap versterken en de fysieke veiligheid garanderen, koste wat kost, voor alle leden van die gemeenschap. Zodat iedereen zich veilig voelt om zijn opvattingen te delen in een debat waarin je op productieve manier van mening kan verschillen.’
Geen politieke manifestaties
Stolker hielp als rector in Leiden met het invoeren van drie voorwaarden van Jouke de Vries (voorzitter van universiteitenkoepel UNL) voor bijeenkomsten op de universiteit. Maar vergaderingen van een radicale club als Students for Palestine in een zaaltje op de universiteit – die voldoen aan geen van die voorwaarden.
Laden…
Word abonnee en lees direct verder
Al vanaf €15 per maand leest u onbeperkt alle edities en artikelen van EW. Bekijk onze abonnementen.
Bent u al abonnee en hebt u al een account? log dan hier in
Verder lezen?
U bent momenteel niet ingelogd of u hebt geen geldig abonnement.
Wilt u onbeperkt alle artikelen en edities van EW blijven lezen?