De feiten: Omvang illegaliteit sterk afgenomen, overlast komt van andere groep
Een harde aanpak van in Nederland verblijvende illegalen – ook wel ‘ongedocumenteerden’ – is al sinds de oprichting een van de ‘kroonjuwelen’ van de PVV.
Voor de partij van Geert Wilders was het dus een politieke overwinning dat een Kamermeerderheid van 72 zetels vorige week stemde voor strafbaarstelling van illegaliteit. Én van het helpen ‘onderduiken’ van illegaal in Nederland verblijvende vreemdelingen.
In kwarteeuw niet zo weinig illegalen
Maar hoe maatschappelijk urgent is deze kwestie? De omvang is in 25 jaar niet zo klein geweest, blijkt uit de laatste wetenschappelijke schatting, van het Wetenschappelijk Onderzoek- en Datacentrum (WODC).
Destijds, in 2000, waren er naar schatting meer dan 200.000 ‘onrechtmatig in Nederland verblijvende vreemdelingen’ – qua omvang een gemeente als Almere. Bij de laatste schatting, gepubliceerd in 2020, was dat aantal gekelderd tot tussen de 23.000 en 58.000. Iets tussen Zundert en Doetinchem in.
Jaren 2005 en 2006 zijn waterscheiding
Spectaculair veel minder dus. De jaren 2005 en 2006 vormen een waterscheiding. Vanaf dan kelderen de aantallen. Voornaamste oorzaak is volgens het WODC de uitbreiding van de Europese Unie op 1 mei 2004 met heel veel Midden- en Oost-Europese landen, waaronder Polen.
Juist uit die landen kwamen vóór 2004 vele tienduizenden illegale arbeidsmigranten. De uitbreiding in dat jaar legaliseerde deze groep min of meer. Illegaliteit is ergens ook maar een bureaucratisch ‘etiket’.
Overlast komt meer van legale EU-burgers
Natuurlijk is 23.000 tot 58.000 ‘ongedocumenteerden’ nog steeds een grote groep. Maar het is twijfelachtig of de samenleving er nou echt zo veel last van heeft. De illegale status lijkt vooral voor de vreemdelingen zelf een probleem, omdat hij bijvoorbeeld uitbuiting in de hand werkt.
Niet voor niets liet de Nationale Politie na het Kamerdebat over illegaliteit in een reactie weten zich niet te herkennen in het door de Kamer gesuggereerde beeld dat ‘elke illegale vreemdeling overlastgevend is of crimineel gedrag vertoont’.
Zeker in de grote steden komt de overlast op straat in de praktijk vooral van een andere, vaak dakloze en drugsverslaafde groep legale EU-burgers.
Alleen al in Amsterdam 2000 dakloze EU-burgers
Twee jaar geleden besteedde EW al eens aandacht aan de terugkeer van dakloze drugsverslaafden in onder meer Rotterdam en Amsterdam. Sindsdien is de problematiek niet minder geworden.
De Regenboog Groep, een hulpverlenende instantie in Amsterdam, schatte onlangs in een rapport dat er in de hoofdstad 1.800 tot 2.400 dakloze EU-burgers verblijven, vooral uit Polen, Roemenië en Hongarije. Bijna de helft is drugsverslaafd, een aanzienlijk deel heeft (ook nog) psychische problemen. De helft van deze groep leeft volledig op straat.
In de media wordt vaak beweerd dat deze mensen op straat belanden omdat hun arbeidscontract is beëindigd, maar uit de cijfers van De Regenboog Groep blijkt dat niet het hele verhaal. Een steekproef wees uit dat bijna de helft helemaal geen arbeidsverleden in Nederland heeft.
Wie zegt wat over illegaliteit in Nederland?
- ‘Met het amendement wordt (…) gesuggereerd dat elke illegale vreemdeling overlastgevend is of crimineel gedrag vertoont. De politie herkent dit beeld niet,’ zo luidt de eerste reactie van de Nationale Politie op de aangenomen Asielnoodmaatregelenwet.
- ‘Wij vinden het belangrijk dat er meer grip op migratie komt, maar dit raakt aan onze principes en onze waarden. Dat mensen die hulp bieden strafbaar zijn, is voor ons een totaal onbegaanbare weg,’ zegt Henri Bontenbal (CDA).
-
‘In een Europa van open grenzen en diverse bestuurslagen is het uiteraard onredelijk om de publieke lasten van deze misstanden alleen bij steden te leggen,’ zegt Dion Kramer, Universitair docent Europees recht aan de Vrije Universiteit Amsterdam, over groeiende groep dakloze EU-burgers in Amsterdam en andere Europese steden.
- ‘De uitbreiding van de EU vanaf 2004 zou dus verantwoordelijk kunnen zijn voor een reductie van zo’n 40 à 60.000 onrechtmatig in Nederland verblijvende vreemdelingen in de jaren sinds ongeveer 2003,’ is de conclusie van het WODC-rapport Schattingen onrechtmatig in Nederland verblijvende vreemdelingen 2017-2018 (2020).
- ‘Illegaliteit stoort me, maar is niet het hoofdprobleem. De achterstanden, kinderen die niet naar school gaan of naar een foute opleiding, en werkloosheid – dat zijn de hoofdproblemen. Het gat tussen allochtonen en autochtonen bevindt zich in een neerwaartse spiraal. Daar komen spanningen van,’ zei Marco Pastors tegen EW in 2015. Pastors is directeur Nationaal Programma Rotterdam-Zuid.
EW’s visie: Pak eerst de overlast van legale EU-daklozen aan
Door: Hella Hueck (hoofdredacteur) en Gertjan van Schoonhoven (adjunct-hoofdredacteur)Strafbaarstelling van illegaal verblijf in Nederland is om tal van redenen op papier verdedigbaar. De afgelopen vijftien jaar waren naast de PVV ook andere politieke partijen er wel voor te porren: de VVD, het CDA en aanvankelijk zelfs de PvdA, zij het tegen heug en meug, in het tweede kabinet-Rutte.
Zo komt het voor Nederlanders scheef over dat te hard rijden strafbaar is, en illegaal verblijf niet. Zonder verbod zijn handhaving en uitzetting verder ontegenzeggelijk lastiger – een klein legertje van ruim 19.000 vreemdelingen in Nederland had in 2024 ‘een verplichting tot vertrek’. Maar of ze dat ook doen, is twijfelachtig, en een echt goed instrument voor handhaving ontbreekt.
Druk op publieke diensten
Ongedocumenteerden zetten daarnaast druk op publieke diensten zoals huisvesting, zorg en onderwijs. Het kost al de grootste moeite om bijvoorbeeld statushouders – mensen dus die een verblijfsvergunning hebben en netjes alle procedures hebben doorlopen – te huisvesten.
Strafbaarstelling van illegaliteit zou die situatie kunnen verlichten door de toegang van ongedocumenteerden te beperken tot strikt noodzakelijke gevallen.
Anderzijds zitten er ook veel haken en ogen aan strafbaarstelling – en niet alleen morele. Dus waarom die nu opeens op initiatief van de PVV per se op een achternamiddag door de Kamer moest worden gejast, is een raadsel.
Voor de PVV is het fijn een oud stokpaardje verzilverd te zien. Maar voor de zorgvuldigheid en ook een serieus debat over alle voors en tegens was het beter geweest er meer tijd voor uit te trekken.
Zo urgent was de kwestie blijkbaar ook weer niet
Waar de plotselinge haast vandaan kwam, is ook niet helemaal duidelijk. Strafbaarstelling van illegaliteit stond niet in het Hoofdlijnenakkoord van het kabinet-Schoof. Zo maatschappelijk urgent was de kwestie blijkbaar ook weer niet.
Intussen ervaren zeker de grote steden – heel concreet en heel urgent – veel last van aanzienlijke groepen niet-illegale vreemdelingen: daklozen uit de Europese Unie, vaak verslaafd aan drugs of met geestelijke problemen en vaak een combinatie van die twee.
Eenentwintig jaar na de uitbreiding van de EU is dit aspect van het vrije verkeer van personen blijkbaar nog steeds een hoofdpijndossier. Pak dat eerst eens aan.
Verdere verdieping: Harde aanpak illegalen is al sinds oprichting 'kroonjuweel' PVV
Elke politieke partij heeft zo haar ‘kroonjuwelen’: idealen en ambities die essentieel zijn voor het programma en de identiteit van de partij. Voor de PVV van Geert Wilders is strafbaarstelling van illegaliteit zonder meer zo’n ‘kroonjuweel’.
Dit programmapunt stond weliswaar nog niet meteen in het allereerste verkiezingsprogramma van de partij, voor de Kamerverkiezingen van november 2006. Dat ging nog niet verder dan: ‘Geen medische zorg voor illegalen behoudens spoedeisende hulp.’ Tamelijk softe boel, in retrospectief.
Maar in het tweede verkiezingsprogramma – voor de Kamerverkiezingen van 2010 – stond het kroonjuweel voor het eerst wél. ‘Illegaal verblijf in Nederland moet strafbaar worden’, valt te lezen in het verkiezingsprogramma De agenda van hoop en optimisme.
Strafbaarstelling van illegaliteit al opgenomen in regeerakkoord-Rutte I
Het PVV-kroonjuweel zou ook het regeerakkoord halen van het door de PVV ‘gedoogde’ minderheidskabinet van VVD en CDA dat na de verkiezingen aan de slag ging.
‘Het kabinet zal inzetten op strafbaarstelling van illegaliteit en de handhaving hiervan vooral richten op criminele en overlastgevende personen met het oogmerk deze zo snel mogelijk het land uit te zetten,’ staat er in het regeerakkoord, getiteld Vrijheid en verantwoordelijkheid.
Na vijftien jaar krijgt het PVV-kroonjuweel een nieuwe kans
Maar omdat dat eerste kabinet-Rutte door toedoen van de PVV al viel in het voorjaar van 2012, zou het kroonjuweel nooit wet worden.
Vijftien jaar later zijn er nieuwe kansen. Op initiatief van de PVV stemde de Tweede Kamer donderdag 3 juli op de valreep van het zomerreces voor een amendement op de Asielnoodmaatregelenwet dat illegaal verblijf in Nederland strafbaar stelt. Dat geldt ook voor het helpen ‘onderduiken’ van illegalen. Het amendement kreeg een krappe meerderheid van 72 stemmen voor.
De hardnekkige drang van de PVV tot strafbaarstelling
Of het kroonjuweel dit keer wél wet wordt, valt nog te bezien – en blijkt pas na het zomerreces. Na advies van de Raad van State zal de Eerste Kamer beslissen over het lot van het PVV-kroonjuweel.
De vraag dringt zich zo op waarom de PVV nu al vijftien jaar zo gebrand is op strafbaarstelling van illegaliteit. Is het omdat Nederland inderdaad veel last heeft van deze groep of omdat het nu eenmaal een stokoud kroonjuweel van de partij is?