De verkiezing van Emmanuel Macron tot president van Frankrijk is een unieke gebeurtenis, die ook internationaal veel gevolgen zal hebben. De twee grote partijen liggen op hun gat, het nieuwe staatshoofd had genoeg aan zijn piepjonge beweging (En Marche!). De gevestigde orde in Frankrijk zal zich komende jaren opnieuw moeten uitvinden.
Nederlanders zijn niet zo sterk in de Franse geschiedenis, zeker niet als het gaat om de belangrijke negentiende eeuw. Maar revolutionaire ontwikkelingen horen bij Frankrijk. Gelukkig verscheen vorige maand het nieuwe boek van de eminente historicus Henk Wesseling (79): Scheffer-Renan-Psichari. Een Franse cultuur- en familiegeschiedenis 1815-1914 (Amsterdam: Prometheus).
Met flair en humor schildert de Leidse emeritus hoogleraar een toegankelijk portret van het Frankrijk van de negentiende eeuw, dat na keizer Napoleon I drie totaal verschillende koningen, een republiek, een keizerrijk en weer een nieuwe republiek kende. Er waren in dit tijdvak, in navolging van de Franse Revolutie van 1789, nog drie revoluties (1830, 1848, 1871) – en er werden er nog veel meer beraamd. Het was de tijd van Constant, Chateaubriand, Thiers, Tocqueville, Flaubert, Baudelaire, Hugo – schrijvers en politici die tot op heden hun stempel drukken op de westerse (politieke) cultuur.
Ary Scheffer, een vergeten Nederlander van wereldbelang
Als startpunt neemt Wesseling de in Dordrecht geboren Ary Scheffer (1795-1858), die een toonaangevende schilder zou worden in de Franse laatromantiek. Onder zijn vrienden rekende Scheffer beroemde componisten als Liszt en Chopin, maar ook Lafayette: de beroemde generaal uit de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog, die een prominent lid werd van de liberale oppositie in de Franse Restauratieperiode (1815-1830).
In het rijke Parijse salonleven stond Scheffer in contact met de grote namen van Frankrijk op het gebied van kunst, cultuur en politiek. Sterker, hij werd zelf een grote naam, die in Nederland – buiten zijn mooie werken in het Dordts museum en een standbeeld in die stad – helaas vergeten is.
Ernest Renan
Vanuit zijn huis aan de Rue Chaptal in Parijs, tegenwoordig het bezienswaardige Musée de la Vie Romantique, legde Scheffer zelf het zaadje voor de elite van de volgende generatie. Zijn nichtje en petekind Cornélie trouwde met de jonge intellectueel Ernest Renan (1823-1892), die zij in de salon van haar oom had ontmoet. Diens lage komaf, een vissersdorp in Bretagne, weerhield Renan er niet van om meer boeken te verslinden dan maaltijden – en uiteindelijk op te klimmen tot hoogleraar en rector van het prestigieuze Collège de France in Parijs.
Zelf zou Renan op zijn beurt weer een nieuwe generaties wetenschappers zien ontstaan uit het huwelijk zijn dochter Noémi met de linguïst Jean Psichari – die hun zoon vernoemden naar de oude meester. Ernest Psichari (1883-1914) werd eveneens schrijver, maar stierf jong op de Belgische slagvelden. Het roemloze einde van de culturele dynastie vormt niet alleen het slot van het boek van Wesseling, maar bezegelt ook de rijke negentiende eeuw die het moderne Frankrijk vormde.
Wat is een natie?
Ironisch genoeg hebben, van de ruim 10.000 pagina’s verzamelde werken van Renan, niet zijn Hebreeuwse studies, zijn theologische werken of zijn filosofische essays, maar alleen twintig bladzijden de vergetelheid getrotseerd: Qu’est-ce qu’une nation? ‘Wat is een natie?’ zo vroeg Renan zich af in een lezing die hij in 1877 in Leiden hield en vijf jaar later aan de Sorbonne herhaalde.
Zijn moderne definitie van een natie (als vrijwillige, historisch gegroeide gemeenschap), formuleerde hij terwijl het virulente nationalisme opkwam waar uiteindelijk zijn kleinzoon door zou sneuvelen.
Nog steeds is zijn lezing actueel. Renan zelf schreef er achteraf over: ‘Ik heb elk woord met de grootste zorg gewogen. […] Mocht ooit de moderne beschaving zijn weggezonken als gevolg van de funeste uitleg van de woorden “natie”, “nationaliteit” en “ras”, dan zou ik hopen dat men terugdenkt aan deze twintig pagina’s.’
Macron is de nieuwe leider van een Frankrijk dat diep verdeeld is over de uitleg van deze woorden en op zoek naar zichzelf. Laten we hopen dat de president zijn klassiekers kent.