De democratie is niet onfeilbaar. De Griekse filosofen wezen er al op dat democratie kan eindigen in anarchie. Het was Aristoteles die waarschuwde voor demagogen. In de Europese democratieën hebben de demagogen een spoor van vernieling en misdaad achtergelaten. De democratie als een regimevorm is, historisch gezien, eerder uitzondering dan regel. Velen zijn oprecht bezorgd over de stand van zaken van de democratische regimes.
De opkomst van de Amerikaanse multimiljardair Donald Trump wordt door sommigen gezien als een teken van aanstaande ondergang. Intelligente neoconservatieve denkers zoals Robert Kagan spreken al van het opkomende fascisme in Amerika: ‘This is how fascism comes to America.’ Het was juist Kagan die in 2003, naar aanleiding van de invasie in Irak, tegen de Europese politici en denkers in het geweer kwam inzake de Europese weigering om macht aan te wenden.
Hartstocht
Kagan baseert zich bij zijn apocalyptische analyse voornamelijk op twee elementen: massabeweging en vreemdelingenhaat. De echte massa heb ik nog niet gezien bij Trumps bijeenkomsten of om steun voor hem uit te spreken. Wat de vreemdelinghaat betreft, zie ik nog geen coherente vorm van vreemdelinghaat in een afgebakend kader van een superieur Wij (bijvoorbeeld blanken) en een inferieur Zij (zwarten, of iets anders). Het neemt niet weg dat Kagan en anderen inderdaad bezorgd moeten zijn over de stand van zaken van de Amerikaanse democratie.
Als het gaat over de democratie in Amerika, denk ik onmiddellijk aan Alexis de Tocqueville. In 1835 schreef hij dat naarmate de prerogatieven, de privileges van de uitvoerende macht groter worden, het gevaar van het systeem van verkiezingen toeneemt. Maar omdat de macht van de Amerikaanse president in tijd en omvang beperkt is, zal niemand volgens De Tocqueville bereid zijn om daarvoor zomaar zijn goede naam, eer of leven op het spel te zetten: ‘Geen enkele kandidaat heeft tot op heden laaiende sympathieën of gevaarlijke hartstochten bij het volk weten op te wekken.’ Een uitzonderlijke waarneming over de Amerikaanse presidenten: ook nadien kwamen inderdaad geen gevaarlijke gekken aan de macht in de Verenigde Staten.
Militaire macht
De redenen dat De Tocqueville vertrouwen heeft in de Amerikaanse presidenten, zijn nog steeds lezenswaardig: ‘Als hij eenmaal aan het hoofd staat van de staat, kan hij zijn vrienden noch veel macht, noch veel rijkdom, noch veel roem bezorgen, bovendien is zijn invloed in de staat zo zwak dat de verschillende partijen hun welslagen of hun ondergang nooit zullen toeschrijven aan het feit dat hij aan de macht is gekomen.’ Deze argumenten waren toen geldig. Maar nu is het anders. De Amerikaanse president is tegenwoordig zo ongeveer de machtigste persoon in de wereld – wat alles te maken heeft met de militaire macht van de Verenigde Staten.
>> In Showtime! blikt Amerika-kenner Koen Petersen vooruit op de vier hoogtepunten van de verkiezingsstrijd tussen de presidentskandidaten Hillary Clinton en Donald Trump. Meer info >>
John Quincy Adams, de zesde president van de Verenigde Staten, waarschuwde in 1821 voor het internationalisme: ‘Amerika prijst hen die strijden voor vrijheid, maar gaat niet naar het buitenland om te zoeken naar monsters die moeten worden vernietigd. Het wenst iedereen vrijheid en onafhankelijkheid toe, maar bevecht en verdedigt uitsluitend zijn eigen belangen.’ De Amerikaanse republiek is sinds de Tweede Wereldoorlog echter veranderd in een economisch en militair imperium. Met de president als tijdelijke caesar.
Het Amerikaanse presidentschap kan nu juist macht, eer, aanzien, invloed en – in sommige ingewikkelde gevallen – rijkdom betekenen voor de omgeving van de president.
Lobbyisten
Een van de problemen van de Amerikaanse democratie werd perfect geanalyseerd en beschreven door Francis Fukuyama. Hij beschreef de invloed van lobbyisten op politiek en beleid. Die invloed blijkt uit de investering van lobbyisten in hun kandidaat; ze investeren grote sommen geld in de campagne van een presidentskandidaat en voor andere functies.
Wie het met weinig geld ver heeft gebracht in de verkiezingsrace, is Donald Trump. De Federale Verkiezingscommissie stelt dat Trump financieel ernstig achterloopt op zijn Democratische rivaal Hillary Clinton. Trump heeft samen met het Republikeins Nationaal Comité in mei dit jaar 18,6 miljoen dollar (16,3 miljoen euro) kunnen ophalen. Dat is inclusief een lening van Trump zelf. Clinton en het Democratisch Nationaal Comité haalden ruim 40 miljoen dollar (ruim 35 miljoen euro) op. Hierover moet Kagan zich zorgen maken.
Veerkrachtig
Eigenlijk representeert Trump de Amerikaanse idealen wat de verkiezingen betreft beter dan Clinton. Ik heb het hier niet over zijn economische of sociale plannen. Als Trump op deze manier doorgaat, ontstaat wellicht een breuk met de traditie waarin het Amerikaanse presidentschap bijna in dollars kon worden uitgedrukt. Vooralsnog zie ik geen serieuze aanwijzing voor de opkomst van het fascisme onder leiding van Trump. De ideologen van conservatieve en neoconservatieve bewegingen binnen de Republikeinse partij schakelen zichzelf langzamerhand uit door zich volledig te verwijderen van de realiteit. Rancune vormt een slechte basis voor een ideologische analyse.
Ik zie niet de opkomst van het fascisme in de Verenigde Staten, maar een veerkrachtige democratie.