Is JA21 radicaal-rechts? Op basis van de standpunten wel, maar de partij van Joost Eerdmans gedraagt zich gematigd. Politicoloog Maurits Meijers over de unieke paradox. ‘Als je op inhoud zou beoordelen, dan valt JA21 zeker in de uiterst rechtse hoek.’
De partij, een afsplitsing van Forum voor Democratie (FVD), positioneert zich tussen de conservatief-liberalen van de VVD en de rechts-populisten van de PVV. Bij de afgelopen verkiezingen behaalde de partij negen zetels. Hierdoor mogen partijoprichters Eerdmans en Annabel Nanninga hopen op regeringsdeelname.
JA21 telt veel politieke overlopers binnen haar gelederen. Eerdmans heeft zelf eerder bij vijf partijen rondgelopen. Regeren kan daardoor worden gezien als riskant. Van de negen aanstaande Kamerleden hebben er vijf een verleden bij Forum voor Democratie (FVD).
EW sprak met politicoloog Maurits Meijers (37), als onderzoeksprofessor politieke wetenschappen verbonden aan de Universiteit van Antwerpen, om onder meer antwoord te krijgen op de vraag: waar staat JA21 in het politieke spectrum?
Maurits Meijers is onderzoeksprofessor politieke wetenschappen aan de Universiteit van Antwerpen. Samen met Andrej Zaslove (Radboud Universiteit) en Robert Huber ontwikkelde hij de POPPA-dataset (Populism and Political Parties Expert Survey), die de standpunten en houdingen van meer dan 250 Europese partijen in kaart brengt. Zijn expertise ligt bij populisme, politieke partijen en de rechterflank van het politieke spectrum.
Wat is radicaal-rechts eigenlijk?
‘Laat ik vooropstellen dat ik niet zo’n fan ben van al die labeltjes. Ik snap dat het handig is voor journalisten om bijvoorbeeld het onderscheid te kunnen maken tussen de VVD en de PVV. Beide zijn rechtse partijen, maar er is verschil.
‘Het radicale in radicaal-rechts slaat eigenlijk op bepaalde thema’s radicaal anders willen inrichten in de samenleving. Op de rechterflank zie je dat vaak met migratie.
‘De linkerflank zou bijvoorbeeld de samenleving op een antikapitalistische manier willen herinrichten. In de wetenschap spreken we over de SP ook als een radicaal-linkse partij.’
Het is dus niet per se een waardeoordeel?
‘Nee, het is heel feitelijk. Op een radicale manier een verandering teweeg willen brengen in de samenleving. Wat die partijen dan precies willen veranderen en hoe zich dat dan verhoudt tot de rechtsstaat, is volgens mij een andere discussie.’
Waarom wordt JA21 door onderzoekers vaak tot de radicaal-rechtse hoek gerekend?
‘Omdat er inhoudelijk veel verregaande voorstellen met betrekking tot migratie zijn die eigenlijk het systeem willen omgooien. Dat in zichzelf is niet altijd radicaal.’
Maar vaak gaat dat gepaard met een zekere vorm van nativisme, het idee dat de eigen bevolking te allen tijde voorrang moet krijgen op immigranten en minderheden. Dat staat op gespannen voet met de rechtsstaat en enkele fundamentele basisvrijheden.
‘Als je toch graag een label wilt plakken, vind ik het uiterst rechts het best toepasbaar op JA21. Ook op partijen als de PVV, BBB en FVD trouwens.’
Uiterst rechts is de Nederlandse vertaling van far right. Die term is gekoppeld aan mensen als Marine Le Pen, Giorgia Meloni en de Duitse partij AfD. De figuur Joost Eerdmans lijkt daar minder bij te passen.
‘Dat gevoel snap ik wel. Ik denk dat dat wel heel erg te maken heeft met zijn stijl van politiek bedrijven. Overigens denk ik als je Eerdmans zou vragen: wil je een asielstop? Dan zegt hij ook “ja”. Dus wat inhoud betreft, zijn er weinig verschillen, maar wel grote verschillen in politieke toon.
‘We moeten overigens ook niet vergeten dat Eerdmans tot 2020 gewoon lid was van Forum voor Democratie. Die partij zou je denk ik wel in dat rijtje scharen dat je opnoemt.’
JA21 is een afsplitsing van Forum voor Democratie. Wat zijn de verschillen met die partij en een partij als de PVV?
‘De PVV is op economische thema’s linkser dan JA21 en Forum. Die laatste zijn gewoon economisch rechtse partijen. Daarin lijken ze bijvoorbeeld meer op de VVD.
‘Maar er is een ander belangrijk verschil: JA21 is gematigder in stijl. Qua standpunten heeft JA21 veel overeenstemming met andere partijen in de uiterst rechtse hoek, maar de manier waarop ze politiek bedrijven, verschilt erg.
‘Forum en de PVV zijn veel compromislozer. Dat zie je goed terug in ons onderzoek. Denk ook eens aan de kabinetsval. Geert Wilders (PVV) zei toen gewoon: accepteer mijn tienpuntenplan, anders vertrek ik. JA21 is daarentegen een partij die voorstellen doet, mee probeert te werken.
‘In de campagne zei Eerdmans: “Wij sluiten niemand uit.” Als je bereid bent in te leveren, compromissen te sluiten, word je automatisch gematigder.
‘Kortom, het is een heel andere stijl. Ze geven een hele andere invulling aan grofweg dezelfde standpunten.’
Maakt die compromisbereidheid nog uit voor de term radicaal-rechts?
‘Mogelijk zou dat kunnen uitmaken, maar dat hangt dan af van het volgende. Neem je de stijl mee of beschouw je alleen de inhoud? Dat laat ik maar even aan anderen. Als je slechts op inhoud zou beoordelen, dan valt JA21 zeker in de uiterst rechtse hoek.
‘Toch toont hij zich gematigder en is ook bereid om met gematigde krachten constructief samen te werken. Mocht Eerdmans in een coalitie met centrum-partijen stappen, dan lijkt hij bereid gematigder te zijn, maar de praktijk zal het leren.
‘Geert Wilders werd na de Tweede Kamerverkiezingen van 2023 “Milders” genoemd, omdat hij veel standpunten zogenaamd in koelkast had gezet. Het vertrek van de PVV uit de coalitie wijst erop dat Wilders zich niet heeft gematigd.’
Wat is er bekend over de kiezers die op JA21 stemmen?
‘Er is trouwens nog geen kiezersonderzoek gedaan van de afgelopen verkiezingen, dat is belangrijk om erbij te vermelden. Maar over het algemeen lijken de kiezers erg veel op kiezers die op de PVV en FVD stemmen. Tegelijk zijn er ook verschillen.
‘Ten eerste zijn JA21-kiezers vaker hoger opgeleid en ze zijn economisch wat beter af als je het afzet tegen de PVV. Mijn schatting is dat die tendens zich ook heeft voortgezet bij de afgelopen verkiezingen.
‘Ten tweede is er nog een belangrijk verschil met de PVV en Forum, en dat heeft te maken met populisme. Populisme is een gedachtegoed waarbij partijen een tegenstelling maken tussen het gewone volk en een corrupte elite.
‘Uit ons onderzoek blijkt dat de kiezers van JA21 minder populistisch zijn. Overigens de partij ook. Daarom zou ik het in mindere mate een populistische partij noemen.’
Wat betekent de opmars van JA21 voor de bredere rechtse flank in Nederland?
‘Dat uiterst rechts is genormaliseerd. Bij de vorige verkiezingen zag je de uitbraak en de groei van uiterst rechts. Bij deze verkiezingen speelden er twee dingen tegelijk: stabilisering en versnippering.
‘Het uiterst rechtse blok is ondanks het verlies van de PVV nagenoeg even groot gebleven. De stemmen die er bij de PVV af zijn, zijn naar meerdere partijen gegaan.
‘Die normalisering speelt overigens niet alleen bij partijen, maar ook bij thema’s. Bijvoorbeeld bij migratie zie je ook dat wat men eerst extreem vond, men nu normaal is gaan vinden.
‘Het kabinet-Schoof heeft veel gesproken over migratie, zonder de zorgen van mensen daarover weg te nemen. Vanuit dat opzicht is het ook niet opmerkelijk dat het uiterst rechtse blok onveranderd groot blijft.’