Hoe ‘horizontaler’ een samenleving, hoe innovatiever de economie, aldus premier Rutte. Maar de VVD’er vergeet gemakshalve de nadelen van zo’n vrijblijvende – en respectloze – cultuur.
Op het laatste voorjaarscongres van de VVD hield premier Mark Rutte zijn toeschouwers een interessante stelling voor. Hij zei dat gebrek aan hiërarchie leidt tot meer creativiteit en vrijheid in de samenleving.
Dit zou Nederland uniek maken. Hier geldt namelijk een gebrek aan respect voor de plek in het organisatieschema en waardering voor de bijdrage die eenieder levert. Of iemand een vuilnisman is of een hoogleraar, maakt allemaal niet uit, aldus de premier.
Creatief
Het lijkt verrassend dat deze stelling komt van een VVD’er die waarschijnlijk niet wil tornen aan de belangrijkste hiërarchie-indicator in organisaties: de beloningsstructuur.
Waar je ook kijkt en hoe creatief en vrij een land ook is, een vuilnisman verdient minstens eenvijfde van wat een hoogleraar verdient. Binnen organisaties verdient het hogere management veel meer dan het lager personeel.
Sterker, in Nederland gelden cao-afspraken die voor een bepaalde sector worden gemaakt niet voor de hoogste managers.
Tradities
Tegelijk is Ruttes stelling niet verrassend. Organisatiepsychologen hebben vaak geopperd dat elke vorm van (horizontale) hiërarchie een doodknuffel is voor innovatie en creativiteit in de 21ste eeuw. Afstand van de gevestigde orde is namelijk nodig om buiten de traditionele kaders te denken.
En landen waarin sterke culturele tradities en krachtige partijstructuren heersen, verkleinen de kansen op uitvindingen. In een hiërarchische omgeving is de goedkeuring van velen nodig voor een nieuw idee, terwijl de bedenkingen van één hogere manager voldoende zijn om het tegen te houden.
Steve Jobs
Toch klopt Ruttes stelling in de praktijk niet. Zowel binnen bedrijven als binnen economische systemen verhindert hiërarchie op zichzelf innovatie geenszins. Sterker, innovatieve bedrijven en economieën hebben gemeen dat er een zekere sociale en culturele hiërarchie bestaat binnen de kaders waarin ze opereren.
Neem het tot voor kort grootste bedrijf ter wereld, Apple. Steve Jobs, de oprichter en voormalige CEO, stond bekend als een tiran met een zeer geringe tolerance for failure.
Toen technici hem de eerste versie van de iPhone lieten zien en hij ontevreden was met het resultaat, zei hij: ‘Jongens, we hebben geen product.’ Dat was drie maanden voordat het toestel contractueel in de winkels moest liggen.
Geruchten
Jobs bemoeide zich met alles – tot de maaltijden in de bedrijfskantine aan toe. Van een overlegcultuur tussen het hoge management en het lager personeel was amper sprake en Jobs’ stem was bepalend voor de bedrijfsvoering.
Hij was een hork over wie hardnekkige geruchten bestonden die aantoonden hoe stevig hij aan de touwtjes trok. Zo zouden zijn medewerkers niet tegelijk met hem de lift hebben durven nemen.
Want mocht hij ze vragen naar wat ze bezighield en ze waren niet in staat het antwoord direct te formuleren, dan was niet zeker of ze nog een baan hadden als de deuren weer opengingen.
En toch, ondanks zo’n bedrijfsstructuur, zal niemand durven beweren dat Apple geen innovatief bedrijf was.
Stemrecht
Ook op het niveau van landen heeft Rutte ongelijk. Neem de monitor van het World Economic Forum die de meest competitieve economieën rangschikt. In 2013 bestond de topdrie uit conservatieve landen waarin hiërarchie zich sterk sociaal en zakelijk doet gelden.
In Zwitserland, de meest competitieve wereldeconomie, mogen vrouwen pas sinds 1971 stemmen bij de nationale verkiezingen en kregen ze in kantons als Appenzell Innerrhoden pas in 1990 lokaal stemrecht.
Kinderopvang
Vrouwen speelden er tot voor kort nauwelijks een rol in het publieke leven en zijn nog steeds amper zichtbaar in de top van het bedrijfsleven. De burgerlijke traditie in Zwitserland, die inhoudt dat moeders thuis bij de kinderen moeten blijven, verhindert fatsoenlijke regulering van betaalde zwangerschapsverloven of behoorlijke vergoeding van de kinderopvang.
Daarentegen krijgen mannen die in militaire dienst moeten bij driekwart van de Zwitserse bedrijven het volle salaris doorbetaald.
De hiërarchie tussen Zwitserse burgers en buitenlanders uitte zich ook in 2000 in een stadje nabij Luzern. Daar konden de bewoners zich in een referendum uitspreken over het naturalisatieverzoek van 56 vreemdelingen. Slechts vier gezinnen mochten het Zwitserse paspoort ontvangen.
Zwart schaap
Een tweede voorbeeld is een campagneposter uit 2007 van de grootste partij van het land, SVP. Daarop waren witte schapen afgebeeld die een zwart schaap van de Zwitserse vlag aftrappen. Hiermee werd restrictief immigratiebeleid gepromoot.
Singapore, de op een na innovatiefste wereldeconomie, gaat door voor een verlichte dictatuur, is een eenpartijstaat, kent geen (pers)vrijheid maar zeer vergaande inmenging in de persoonlijke levenssfeer en ras is er een onderwerp van nationale discussie.
Ontzag
Buitenlandse werknemers worden heel anders behandeld dan hun Singaporese collega’s. En de samenleving, gestoeld op het confessionalisme en traditionele Aziatische waarden, is zeer hiërarchisch en gelooft in inherente rangen.
Junior medewerkers horen in vergaderingen hun mond te houden en buigen hun hoofd als ze hun baas op straat tegenkomen, kinderen spreken hun ouders niet tegen en laten hun toekomst door hen bepalen, en voor ouderen is er respect en ontzag.
Commandostructuur
In Finland, de derde economie qua innovativiteit, heerst weliswaar geen sekseongelijkheid maar wel een formele bedrijfscultuur die eruitziet als een commandostructuur. Binnen bedrijven, zoals de Finse telecomgigant Nokia, moeten ideeën eerst langs interne comités van ervaren managers voordat ze de raad van bestuur bereiken.
En beslissingen worden niet genomen op basis van consensus of na overleg, maar door de verantwoordelijken binnen het bedrijf.
Premier Rutte had beter moeten weten voor hij zaken promootte die inherent zijn verbonden aan een tijdperk dat de westerse samenleving veel schade heeft berokkend. Of wenst hij soms een revival of the hippie sixties?