De feiten: Wat vinden de koplopers in de peilingen over lokaal bestuur?
Bron: Partijprogramma's PVV, GroenLinks-PvdA, VVD, D66, JA21Gemeenten en de landelijke politiek hadden het de afgelopen regeerperiode nogal eens met elkaar aan de stok. Of het nu ging om demonstraties, de opening van asielzoekerscentra of het financiële ravijnjaar: het knetterde tussen Den Haag en de gemeenten.
Wat zien we hiervan terug in de plannen van politieke partijen voor het lokaal bestuur? EW bekeek de verkiezingsprogramma’s.
PVV: alle AZC-besluiten terugdraaien met een landelijke wet
De PVV wil burgemeesters rechtstreeks door de burger laten kiezen. Burgers krijgen daarnaast meer inspraak in de gemeentepolitiek via ‘laagdrempelige lokale referenda’.
Tegelijkertijd krijgt het kabinet bij de PVV juist meer invloed in de gemeenten. Burgemeesters die ‘weigeren om de orde te handhaven’, bijvoorbeeld bij demonstraties, moeten ondanks hun democratische mandaat door de minister van Binnenlandse Zaken, oneervol worden ontslagen.
Ook op andere punten neemt de landelijke politiek bij de PVV de macht over. Zo zou er een wet moeten komen waarmee alle gemeentelijke besluiten om asielopvang te openen, verlengen of uit te breiden, worden teruggedraaid.
GroenLinks-PvdA: politieteam voor lokale bestuurders
Lokale, regionale en waterschapsbestuurders gaan er in het programma van GroenLinks-PvdA op vooruit. Ze krijgen extra financiële ondersteuning en een hogere vergoeding.
Ook gaan raadsleden pensioen opbouwen. Daar staat tegenover dat er een verbod komt op dubbelfuncties, bijvoorbeeld het combineren van een raadslidmaatschap met het Kamerlidmaatschap.
Het waterschap wordt volledig gedemocratiseerd. Op dit moment zijn er bij de waterschappen nog vaste zetels gereserveerd voor boeren- en natuurorganisaties. Wat GroenLinks-PvdA betreft kiezen burgers voortaan alle leden van het waterschap direct zelf. Dat geldt niet voor de burgemeester: die keuze blijft aan de gemeenteraad.
De partij spreekt zich uit tegen de intimidatie van lokale bestuurders en gemeenteraden. Volksvertegenwoordigers en bestuurders moeten worden ondersteund door het landelijke Team Bedreigde Politici van de politie-eenheid Den Haag. Om raadsvergaderingen ongehinderd te laten verlopen, moet de politie ‘voldoende capaciteit’ krijgen.
VVD: ruimere openingstijden voor werkend Nederland
De VVD vindt het belangrijk dat de overheid er is voor ‘werkend Nederland’. Daarom moeten gemeenten vaker open zijn buiten kantoortijden. De partij heeft ‘vertrouwen in de lokale democratie’.
Daarom moeten provincies en gemeenten meer ‘bestedingsvrijheid’ krijgen, en minder subsidies die gekoppeld zijn aan specifieke doelen. De taken en middelen voor gemeenten en provincies moeten ‘in balans zijn’.
De burgemeester en de Commissaris van de Koning moeten neutraal zijn en boven de burgers staan. Daar hoort volgens de VVD bij dat zij niet rechtstreeks door de burgers worden verkozen.
D66: hogere lokale heffingen, lagere inkomstenbelasting
Gemeenten hebben volgens D66 steeds meer taken gekregen, zonder dat daar geld tegenover stond. Daarom moet de financiële bijdrage van het Rijk aan de gemeenten omhoog, met een ‘forse impuls’ voor het Gemeentefonds.
Ook moeten gemeenten meer belasting kunnen heffen. In ruil daarvoor gaat de landelijke inkomstenbelasting omlaag. Traditiegetrouw is D66 ook in deze campagne voorstander van een gekozen burgemeester.
Net als GroenLinks-PvdA wil D66 de ‘geborgde zetels’ voor boeren- en natuurorganisaties in de waterschappen schrappen. De verlofregelingen voor raadsleden, die bij zwangerschap of ziekte nu vaak verplicht veel langer of juist korter afwezig zijn dan nodig, worden gemoderniseerd.
CDA: meer ondersteuning voor raadsleden, structurele financiering
Het CDA zet in op versterking van de lokale democratie. Het aantal taken en verantwoordelijkheden van gemeenten is gegroeid, schrijft de partij. Daarom moeten raadsleden meer tijd krijgen voor hun werk. Er komen betere verlofregelingen en meer ondersteuning. Bij extra taken voor de gemeente hoort ook meer geld vanuit het Rijk.
De rol van commissieleden, die in veel gemeenten raadsleden bijstaan, moet wettelijk worden vastgelegd. Ook wil het CDA ‘bevorderen’ dat er cao-afspraken komen voor politiek verlof voor werknemers. De partij pleit daarnaast voor ‘gelijkwaardige samenwerking’ tussen het Rijk en lokale overheden.
De partij wil meer vrijheid voor de gemeenten. Na jaren van gemeentelijke fusies, pleit het CDA ervoor om bij herindelingen juist ook te kijken naar de mogelijkheden om gemeenten op te splitsen of te verkleinen.
Op financieel gebied komt er meer ruimte voor het lokale bestuur. Er moeten minder incidentele subsidies en meer structurele financiering komen. Het Rijk en de gemeenten maken afspraken over een ‘gegarandeerde ondergrens’ voor het deel van de begroting dat gemeenten kunnen besteden aan ‘lokale’ zaken als buurthuizen, sport of cultuur.
JA21: democratiseringsprogramma en ‘knaken voor taken’
JA21 wijst in zijn programma op de ‘groeiende kloof’ tussen Randstad en regio en tussen rijk en arm. Daarom wil de partij een Nationaal Programma Democratisering en Regio invoeren.
Daarbinnen werken het Rijk, gemeenten, corporaties, schoolbesturen en anderen samen aan ‘het verbeteren van de leefbaarheid en het perspectief van inwoners’. Hoe dit concreet vorm moet krijgen, is niet duidelijk.
Ook JA21 sluit zich aan bij de gekozen-burgemeester-trend. Daarnaast wil de partij het budget voor jeugdzorg ‘zo lokaal mogelijk inrichten’, zodat gemeenten beter kunnen toezien op de kwaliteit.
De partij pleit in het programma niet voor meer of structurele financiering voor gemeenten. Wel is de partij tegenstander van de bezuinigingen op het Gemeentefonds vanuit het Rijk: ‘knaken voor taken’, heet dat.
EW's visie: Extra financiering vrijwel zeker, grote verschillen in aandacht voor lokaal bestuur
Door: Maria Bouwman, redacteur Onze OverheidHet kwam dit voorjaar nog bijna tot een rechtszaak tussen de Vereniging van Nederlandse gemeenten en de landelijke overheid. Door een verandering in het systeem van het Gemeentefonds dreigden grote tekorten in het tot ‘ravijnjaar’ gedoopte 2026.
Na 2026 weer financiële problemen?
Uiteindelijk werd het gat tijdelijk gedicht, maar na 2026 liggen weer financiële problemen op de loer. En dat terwijl gemeenten steeds meer taken en verplichtingen krijgen, bijvoorbeeld de jeugdzorg of asielopvang.
Geen wonder dat de structurele financiële ondersteuning van gemeenten en gemeenteraden bij veel partijen op de agenda staat. Wat de uitslag van de verkiezingen ook wordt, de kans is groot dat er in het regeerakkoord extra geld voor de lokale overheid wordt gereserveerd.
Landelijke politieke partijen over lokaal bestuur:
de een oppervlakkiger, de ander inhoudelijker
Er is veel verschil in aandacht voor het lokaal bestuur. BBB houdt het bij een lintje voor waterschapsbestuurders. Wat de partij vindt van de financiële tekorten, de bedreigingen en de werkdruk waarmee lokale politici te maken hebben, blijft gissen.
Het ‘vertrouwen’ dat de VVD uitspreekt in de lokale democratie, gaat niet gepaard met concrete plannen voor ondersteuning of bescherming van raadsleden, wethouders en burgemeesters.
PVV komt niet verder dan gekozen burgemeesters en referenda
Met name Volt, CDA en GroenLinks-PvdA gaan uitgebreid in op de praktische problemen waar lokale politici mee te maken hebben. Ze willen de lokale democratie versterken met meer ondersteuning, meer tijd voor het raadswerk en betere verlofregelingen.
Daartegenover staat de PVV, die weliswaar een gekozen burgemeester en referenda wil, maar verder de lokale democratie ondermijnt door besluiten van volksvertegenwoordigers terug te draaien en te dreigen met oneervol ontslag voor burgemeesters.
Verdere verdieping: Wat vinden de andere partijen van het lokaal bestuur?
Bron: Partijprogramma's: BBB, CDA, SP, DENK, PvdD, FVD, SGP, ChristenUnie, Volt en NSCBBB: een lintje voor de waterschapsbestuurders
De BBB heeft veel aandacht voor ‘de regio’. Toch is er in het verkiezingsprogramma weinig over de lokale democratie te vinden. Wie in het programma zoekt op ‘burgemeester’, ‘raadsleden’, ‘wethouder’, ‘lokale democratie’ of ‘lokaal bestuur’, vindt geen resultaten.
Aan de gekozen algemeen bestuurders van de waterschappen heeft BBB wel gedacht. Zij moeten worden erkend als ‘volwaardige volksvertegenwoordigers’, schrijft de partij.
Dat houdt voor BBB in dat zij met terugwerkende kracht recht moeten krijgen op een lintje als zij minstens twaalf jaar bestuurder zijn geweest. Voor andere lokale vertegenwoordigers, zoals de leden van de provinciale staten of de gemeenteraad, is dit al het geval.
NSC: gemeenten fuseren alleen als burgers dat willen
NSC zet in op goede ondersteuning van de gemeenteraad, met een ‘stevige griffie’ en een onafhankelijke Rekenkamer. Er moet een lokaal bindend correctief referendum komen.
Fusies van gemeenten, die de afgelopen jaren geregeld plaatshadden, mogen alleen doorgaan als er ‘draagvlak’ is onder de burgers. De partij pleit voor duidelijke afspraken over welke taken bij de lokale overheden thuishoren, en hoe deze op de lange termijn moeten worden gefinancierd.
Daarnaast wil de partij een ‘herbezinning’ op ‘de lappendeken aan regionale hulp- en uitvoeringsstructuren’, zoals veiligheidsregio’s en omgevingsdiensten. Daarop is volgens de partij te weinig controle door gemeenteraden.
SP: afgezwaaide burgemeesters ‘gewoon’ in de WW
De SP wil een bindend correctief referendum op nationaal, provinciaal en lokaal niveau invoeren. De gemeente is de overheid waarmee burgers het meest te maken hebben. Daarom moet de gemeente goed georganiseerd zijn en genoeg geld krijgen.
In de praktijk krijgen gemeenten meer taken en minder geld, schrijft de partij. Daarom krijgen gemeenten van de SP meer geld, bijvoorbeeld voor jeugdzorg. Bibliotheken, buurthuizen en zwembaden worden behouden of komen terug als ze zijn wegbezuinigd.
Wat de SP betreft is het gedaan met de wachtgeldregeling. Wie stopt als politicus gaat ‘gewoon’ in de WW. ‘Dan stoppen ze ook snel genoeg met het verkorten van de WW-duur.’ Dat geldt niet alleen voor landelijke politici, maar ook voor burgemeesters en wethouders.
DENK: gekozen burgemeester en geen bezuinigingen meer
DENK is kort en bondig over zijn plannen voor de lokale democratie. Net als PVV en D66 wil de partij een rechtstreeks gekozen burgemeester. Lokale volksvertegenwoordigers krijgen ‘passendere’ ondersteuning en vergoeding.
Gemeenten krijgen, als het aan DENK ligt, via het Gemeentefonds meer geld van het Rijk. De voorgenomen bezuinigingen op de gemeentelijke budgetten wordem geschrapt.
PvdD: alleen taken overhevelen als lokale overheden dat aankunnen
Net als veel andere partijen, wil de Partij voor de Dieren dat gemeenten en provincies het geld krijgen dat nodig is om de taken die het Rijk naar de lokale overheid overhevelt, uit te voeren. Ook moeten zij daarvoor genoeg ‘menskracht en expertise’ hebben.
Verder wil de Partij voor de Dieren dat alle leden van het waterschapsbestuur democratisch worden gekozen. De geborgde zetels voor boeren, bedrijven en natuurorganisaties worden geschrapt.
Lokale politici worden beter beschermd tegen ‘online haat’. De beloning van politici wordt periodiek herzien en de verlofregelingen worden gemoderniseerd.
FVD: gekozen burgemeester, fusiegemeenten ontvlechten
Forum voor Democratie pleit in zijn programma voor een rechtstreeks gekozen burgemeester. De partij wil dat fusiegemeenten ‘ontvlochten’ worden. Gemeenten mogen voortaan alleen fuseren na een referendum.
Gemeenten krijgen meer vrijheid om hun eigen beleid te voeren, ook qua belastingen. Op die manier kunnen zij gaan ‘concurreren’ om de vestiging van bedrijven en gezinnen, schrijft de partij.
SGP: meer geld en ruimere heffingsmogelijkheden voor gemeenten
De SGP zet in op ‘sterkere verankering’ van de democratische controle op lokale bestuurders. De financiering van gemeenten moet ‘structureel toereikend’ zijn. Daarbij moet aandacht zijn voor het behoud van voorzieningen op het platteland, voor zorginstellingen en voor stedelijke problematiek.
Gemeenten die zich inzetten om ouderen langer zelfstandig te laten wonen, moeten worden beloond met extra middelen uit het Gemeentefonds. Ook voor vergunningverlening, toezicht en handhaving krijgen gemeenten meer budget.
Met gemeentelijke herindelingen is de partij terughoudend. Fusies zijn in principe vrijwillig. Bij dwang moet er een evaluatie worden uitgevoerd om te toetsen of de fusie echt nodig is.
Gemeenten krijgen, net als bij D66, meer ruimte om belasting te heffen, wat gecompenseerd wordt door verlaging van de inkomstenbelasting en de lasten voor bedrijven. Daarnaast krijgen ze betere ondersteuning, om de hoge doorstroom en uitval in het lokaal bestuur te bestrijden.
ChristenUnie: meer geld, vooral voor jeugdhulp en armoedebeleid
‘Geen taken zonder knaken,’ dat wil de ChristenUnie. Net als de PvdD wil de partij alleen taken overhevelen aan gemeenten als daar toereikend budget voor is.
Als dat de afgelopen jaren is misgegaan, moet dat hersteld worden. Gemeenten krijgen structureel voldoende financiële middelen voor ‘passende inzet van jeugdhulp’ en voor armoedebeleid.
Volt: inzetten op expertise, spookraadsleden krijgen straf
Ook bij Volt staat de gekozen burgemeester op het menu. Burgers moeten meer invloed krijgen op de lokale politiek. De partij maakt zich zorgen over de uitstroom van specialistische ambtenaren bij kleine gemeenten en wil minder externe inhuur. Daarom krijgen provincies geld om als ‘expertisecentra’ voor gemeenten te fungeren.
Volt wil de hoge werkdruk onder wethouders en raadsleden bestrijden. Ze moeten fulltime kunnen werken. De gemeenteraad wordt groter en er komen meer wethouders. Er komt meer geld voor ondersteuning voor fracties. De budgetten worden jaarlijks geïndexeerd op basis van de inflatiecijfers.
Het is ‘ondemocratisch’ dat partijen debatten moeten laten schieten omdat ze ‘de handjes er niet voor hebben’. Met verhoogde budgetten moet dat wel lukken, denkt Volt. Er komen regels voor ‘spookraadsleden’ die vaak afwezig zijn. Zij kunnen gekort worden op hun vergoeding. Ook komt er een verbod op politieke dubbelfuncties.
Net als veel andere partijen wil Volt een ‘stevig financieel fundament’ voor gemeenten. Het Rijk zorgt voor voldoende structurele financiering, waarmee gemeenten niet alleen hun wettelijke taken kunnen uitvoeren, maar ook de financiële ruimte hebben voor hun eigen beleid.
Gemeenten spreken zich uit over Gaza en ander leed. Zinvol?