Peilingen kantelden de verkiezingen van 2023. De fixatie van de media op cijfers is niet bevorderlijk voor de democratie, schrijft Mark Thiessen.
Afgelopen woensdag werd in de talkshow Pauw & De Wit door opiniepeiler Peter Kanne de nieuwe Ipsos-zetelpeiling ‘onthuld’.
Jeroen Pauw kondigde aan dat dat de komende tijd vaker zou gebeuren in zijn programma. ‘En als we naar de peiling van vandaag kijken hebben we meteen ook nieuws!’ Het is het vervolg van een trend die we bij de vorige verkiezingen zagen ontstaan en die zo snel mogelijk moet stoppen: peilingen als show-element in de campagne.
Hoe peilingen de dynamiek van campagnes bepalen
Tijdens die vorige verkiezingen schreef ik een nieuwsbrief met de laatste ontwikkelingen en analyses van de campagne. In de laatste weken begon ik te zien dat ik een grote fout had gemaakt. Ik volgde de peilingen slaafs en keek steeds verwachtingsvol uit naar de volgende.
Ze waren destijds een houvast. De politiek werd opgeschud en de verhoudingen waren allesbehalve duidelijk. De peilingen en hun achterliggende cijfers gaven inzicht in wat er gebeurde en wat er nog kon gebeuren.
Daar is op zich niks mis mee, maar peilingen gingen de dynamiek bepalen. Ook ik werd erdoor verleid. In de laatste twee weken liep het volledig uit de hand. Ook toen werden peilingen ‘onthuld’ in talkshows. En die peilingen werden de dominante verhalen. Wie is nu weer gestegen? Wie is op weg naar beneden? Kiezers volgen die trends.
Wilders’ doorbraak in de peilingen
De laatste week was het zo erg dat je op basis van de laatste peiling de volgende al kon voorspellen. De nieuwste peiling was in feite enkel het verslag van de effecten van de vorige. De peiling die de dynamiek van de campagne totaal veranderde, was de I&O-peiling van 15 november (zeven dagen voor de verkiezingen). Wilders steeg meerdere zetels, Omtzigt en Timmermans daalden.
Wilders zat in de lift en deed ineens mee. Dat werd ook het verhaal in de media (remember ‘Geert Milders’?).
Ik schreef toen over die peiling: ‘Die is het startschot voor de eindsprint van de campagne. En die schudt de kaarten helemaal opnieuw.’ U ziet, ook ik liet me verleiden, net als journalisten, duiders, et cetera.
Vervolgens volgden de peilingen elkaar in die laatste week in rap tempo op. Peilingen werden zelfs met tromgeroffel aangekondigd op sociale media, om mensen alvast lekker te maken voor de onthulling. Er gaat weer wat gebeuren de komende peiling, komt dat zien!
Peilingen en strategisch stemgedrag van kiezers
De vraag is natuurlijk: is het goed dat een peiling zo’n invloed heeft op de verkiezingscampagne en de uitslag? Het antwoord is nee. Het is heel lastig voor analytici, duiders, politici en journalisten om er niet door te worden meegesleept.
Want negeer je ze, dan plaats je jezelf buiten de discussie. Peilingen waren de steroïden van de vorige campagne. Ze pompten de boel op.
Voor kiezers worden ze onderdeel van hun stemkeuze: ze gaan meeliften op succes of baseren er een strategische stem op. Kiezers handelen dan steeds minder op basis van ‘ik wil dat dit gaat gebeuren’ en steeds meer op basis van ‘ik wil dat dit wordt voorkomen’.
Peilingen als spektakel
Peilingen zijn nuttig om te begrijpen hoe het ervoor staat met partijen en met kiezers. Achter sommige peilingen – zoals die van Ipsos – hangen enorm veel nuttige data over wat er nog kan gebeuren. Maar peilingen mogen nooit meer zo bepalend worden als bij de vorige campagne.
Dat betekent dat we terughoudendheid mogen verwachten van media, van analytici zoals ik, en ook van peilers zelf. Allen hebben een verantwoordelijkheid naar het systeem, die ze serieus moeten nemen. Om te beginnen moet er worden gestopt met het ‘onthullen’ van peilingen bij de grote talkshows.
Een nieuwe peiling is geen showelement en mag dat ook niet worden. Het is vast vermakelijk om er een variant van de Champions League-loting van te maken, maar het gaat hier niet om voetbal. Het gaat om het tere democratische proces van verkiezingen.
Peilingpauze
In sommige andere landen mag er niet meer worden gepeild in de laatste fase van de campagne. Mijn hoop is dat media en peilers de komende twee maanden meer terughoudendheid zullen laten zien dan in 2023. Maar mocht ze dat niet lukken, dan is een peilingpauze in de laatste twee weken van de verkiezingen een van de eerste zaken die onze politici na de verkiezingen op de agenda moeten zetten.