Daniel Kahneman toonde dat mensen helemaal niet de homo economicus zijn waarvoor het liberalisme hen houdt. Durven we echt in zijn spiegel te kijken, vraagt Mark Thiessen zich af.
Woensdag 27 maart overleed de Israëlische psycholoog Daniel Kahneman. Hij is een van de belangrijkste wetenschappers van onze tijd. Door zijn inzichten zou ik nooit meer op dezelfde manier naar de wereld kijken.
Ik herinner me nog dat ik voor het eerst Kahnemans beroemde Linda-problem zag. In dat experiment laat hij zien hoe gemakkelijk mensen zich door hun brein voor de gek laten houden, doordat ze zich sterker laten leiden door een fictief beeld dan door hun rationele vermogens.
Daniel Kahneman toonde dat mensen irrationeel zijn
Samen met zijn collega Amos Tversky deed hij talloze experimenten en steeds kwam er hetzelfde uit: mensen denken niet rationeel, maar zijn vrijwel automatisch opererende wezens die denken en doen zonder bewuste inspanning.
Kahneman beschrijft in zijn boek Thinking fast and slow een experiment waarbij ze aan twee groepen artsen een casus voorlegden – zelfde patiënt, zelfde aanbeveling voor behandeling – met als enige verschil de manier waarop ze het resultaat presenteerden.
De ene groep artsen kreeg te horen dat bij de voorgestelde behandeling na één maand de ‘survival rate 90%‘ was en tegen de andere groep werd gezegd ‘10% of the people die in the first month’. Identieke uitkomsten natuurlijk, maar de artsen werden er sterk door beïnvloed.
Van de eerste groep koos 84 procent voor de behandeling en van de tweede groep nog maar 50 procent. Ergo: zelfs getrainde professionals worden door hun brein de verkeerde kant uitgestuurd.
Systemen werden ingericht met verkeerd mensbeeld
Zo ontdekte Kahneman dat wij mensen helemaal niet zo rationeel en autonoom zijn, maar juist in grote mate irrationeel en aangedreven door kronkels in het brein waarover we vrijwel geen controle hebben.
Dat is een schokkend inzicht dat meer dan dertig jaar later nog steeds niet echt beseft wordt. Het raakt alles: van hoe we naar onszelf kijken, naar hoe onze wereld in elkaar steekt en hoe we politiek bedrijven.
Onze systemen – democratie, onderwijs, economie, overheid – werden ingericht op basis van het uitgangspunt dat mensen rationeel handelende autonome wezens zijn en dat de optelsom van hun vrije individuele beslissingen de best mogelijke uitkomsten opleveren.
Het tegenovergestelde blijkt waar. Dus onze wereld is ingericht op een fundamenteel verkeerd idee van wie wij zijn. Dat kun je een tijdje volhouden, maar zonder uiteindelijke correctie gaat alles wankelen.
Liberalisme levert niet altijd de beste resultaten op
Tegenwoordig zien we de resultaten van deze mismatch dagelijks. We dachten dat kiezers in een democratie zouden handelen vanuit rationeel eigenbelang, maar ze laten zich leiden door emoties.
We laten ons leiden en misleiden door nieuwe technologieën als sociale media. We zijn niet goed in staat om grote problemen zoals klimaatverandering en de opkomst van AI te bevatten en bevriezen, juist wanneer we er controle over moeten nemen. De homo economicus – waarop onze economie is ingericht – bestaat niet.
Kahneman leerde mij als liberaal dat belangrijke uitgangspunten van mijn ideologie niet kloppen. Ik groeide op met het idee dat liberalisme niet alleen de beste principes had – zoals vrijheid, gelijkheid, vooruitgang – maar ook de beste resultaten leverde.
We gaan een periode in waarin dat laatste niet altijd waar blijkt te zijn.
Politici die luisteren naar het ‘volk’ begrijpen Kahneman niet
De les die ik trok, is dat liberalen weer hun principes centraal moeten zetten, die intrinsieke waarde hebben. Focussen liberalen alleen op de uitkomsten – die door Kahnemans mismatch steeds onzekerder gaan zijn – dan gaat hun keizerrijk wankelen.
Dan ligt een gevaarlijke vraag op de loer: waarom hebben automatisch handelende wezens eigenlijk vrijheid nodig, wanneer die vrijheid niet eens tot de beste uitkomsten leidt?
Het maakt mij wantrouwend over politici die een beroep doen op ‘gezond verstand’, die zeggen vooral problemen te willen oplossen en die luisteren naar een niet bestaand ‘volk’ als kernwaarde lijken te hebben.
Want dan weet ik: zij hebben Kahneman niet begrepen. En dan liggen ongelukken op de loer. Het is wellicht mijn diepst gewortelde politiek hoop: dat politici Kahneman lezen en zijn inzichten verwerken in hun handelen.
Overmoed, de allergevaarlijkste truc
Daniel Kahneman was een moderne profeet, die ons een spiegel voorhield en vertelde dat de werkelijkheid anders is dan we dachten. Maar tot op de dag van vandaag luisteren we niet echt naar wat hij zei.
Lange tijd vroeg ik mij af waarom. Het antwoord ligt verscholen in de ontdekkingen van Kahneman zelf. Mensen hebben moeite om afscheid te nemen van oude denkbeelden. Ze laten zich niet leiden door ratio. En ze zijn slaaf van hun overmoed, waarvan Kahneman zei dat het de allergevaarlijkste truc is die ons brein op ons loslaat.
Die overmoed zet ons open voor levensgrote fouten. Maakt correcties op koers ongelofelijk lastig. En is volgens Kahneman zo diep geworteld in ons brein, dat hij vrijwel onmogelijk te elimineren is. Zo hield Daniel Kahneman ons een spiegel voor, maar tot op de dag van vandaag weigeren we er echt in te kijken.
Schrijf u in voor onze ochtendnieuwsbrief
Abonneer u op de gratis nieuwsbrief EW Ochtend en start de dag scherp met de belangrijkste artikelen over politiek, economie en buitenland.
