De gemeenteraadsverkiezingen bevestigen de vertrouwenscrisis in de politiek. De helft van de kiezers bleef thuis. Kiezers die wel kwamen opdagen, steunden de lokale lijsten en lieten de nationale partijen zo verder eroderen. Kozen ze toch ‘nationaal’, dan steunden zij opvallend vaak nieuwe partijen als FVD en Volt.
Tegelijkertijd bleef het CDA met zijn traditioneel trouwe, oudere kiezers op het platteland redelijk overeind. Ook dat lag aan de lage opkomst. VVD en D66 wisten zich min of meer te handhaven, maar zitten in de verdrukking.
De opkomst was met iets meer dan 50 procent teleurstellend. In veel gemeenten kwamen minder tot fors minder kiezers opdagen dan vier jaar geleden. De oproep van de landelijke kopstukken van de partijen om – tegen de achtergrond van de oorlog in Oekraïne – toch vooral gebruik te maken van het democratische stemrecht, sorteerde onvoldoende effect. De lokale lijsten zetten hun opmars door en drukken in steeds meer gemeenten de landelijke partijen langzamerhand uit de raad.
VVD, D66, CDA verliezen, al werd CDA toch niet van de kaart geveegd
Meer over de voorlopige uitslagen: Gemeenteraadsverkiezingen stevenen af op bijzonder lage opkomst
De kiezer was woensdag 16 maart in een boze bui. Opvallend was dat partijleiders als Mark Rutte (VVD), Sigrid Kaag (D66) en Jesse Klaver (GroenLinks) een soort overwinningsspeeches hielden. Kennelijk vonden zij het nodig hun achterban moed in te spreken. Op het gevaar af dat ze extra voedsel geven aan de onvrede bij de kiezers.
De regeringspartijen VVD, D66 en vooral het CDA incasseren verliezen, al werd het CDA niet van de kaart geveegd, waar het vorig jaar even naar uitzag. In de slag om de studentensteden hield GroenLinks zich staande tegenover D66. Bijvoorbeeld in Utrecht bleef GroenLinks de grootste.
De PvdA krabbelt her en der in het land weer op, kennelijk profiterend van het verlies van de SP. In Amsterdam lijkt de PvdA nipt de grootste partij te worden. Vanaf 1949 was de PvdA in de hoofdstad de grootste partij, totdat de sociaal-democraten in 2014 hun eerste positie verloren aan D66. In 2018 werd GroenLinks de grootste. Maar nu herovert de PvdA haar leidende positie in de grootste stad van het land. PvdA-leider Lilianne Ploumen reageerde uitzinnig van vreugde. Ook in veel andere gemeenten presteerde de PvdA beter dan bij de andere verkiezingen van de afgelopen twintig jaar, al zijn de sociaal-democraten nog lang niet terug op het oude niveau.
In Den Haag lijken Richard de Mos en Rita Verdonk van protestpartij Hart voor Den Haag de grote winnaar. Na verdenkingen van corruptie verdween Hart voor Den Haag uit het college van burgemeester en wethouders. Justitie heeft de zaak tegen De Mos niet rond kunnen krijgen voordat de verkiezingen werden gehouden en de kiezers trekken zich van de affaire niks aan. Sterker, ze belonen De Mos.
In Rotterdam zegeviert Leefbaar Rotterdam en krijgt de VVD van de talentvolle Vincent Karremans een gevoelige tik. Ondanks een sterk op de lijsttrekker gerichte campagne, bleef de VVD steken op het oude niveau. Leefbaar Rotterdam werd in 2018 ook de grootste, maar kon door tegenstand van andere partijen niet doordringen tot het college. De kiezers belonen nu de vier jaar oppositie en geven Leefbaar een nieuwe kans om te besturen.
Landelijke, niet gevestigde partijen hadden de wind mee
FVD van Thierry Baudet lijkt erin te slagen om in tientallen gemeenten een eerste zetel te bemachtigen. Hij profiteerde van de krachtige proteststemming in het electoraat. Ook andere landelijke, niet gevestigde partijen – zoals JA21 in Amsterdam, en in andere steden ook DENK, de Partij voor de Dieren en Bij1 – hadden de wind mee. Nieuwkomer Volt had niet veel last van de ruzies in de top van de partij tussen Laurens Dassen en nummer 2 Nilüfer Gündoğan. In het overgrote deel van de 345 gemeenten waar werd gestemd, streken vooral de lokale lijsten de proteststem op.
Geert Wilders deed in ruim 31 gemeenten mee, maar profiteerde nauwelijks van de afkalving van de SP. In zijn geboortestad Venlo bijvoorbeeld verloor hij twee van de eerdere drie zetels. Het lijkt erop dat de concurrentie van FVD hem parten speelde. De SP kreeg flink klop, maar deed in aantal plaatsen ook niet mee.
D66 gaf meeste geld uit aan campagne, maar bleek geen toverformule
Van alle partijen gaf D66 verreweg het meeste geld uit aan de campagne. Sponsoren uit het bedrijfsleven stelden de partij van Sigrid Kaag in staat om dagenlang op de voorpagina’s van alle dagbladen advertenties te plaatsen en op televisie reclamespotjes uit te zenden. Het bleek geen toverformule. D66 kan zich in de gemeenten min of meer op het niveau van 2018 handhaven en dat was een domper vergeleken bij 2014.
Lokale partijen zullen opnieuw als grootste eindigen, schreef Eric Vrijsen dinsdag al
De gemeenteraadsverkiezingen zijn een eerste test voor het kabinet-Rutte IV. De voorlopige uitslagen duiden erop dat de coalitie met de schrik vrijkomt. De ChristenUnie bleef praktisch stabiel. VVD en D66 hielden de verliezen beperkt. Het CDA dreigde vorig jaar ten prooi te vallen aan een scheuring, nadat de nummer 2 Pieter Omtzigt zich afsplitste. De voorlopige uitslag is een meevaller voor CDA-leider Wopke Hoekstra. Het had slechter gekund, liet hij weten. Een interne opstand lijkt nu niet ophanden. Voor de coalitiepartners VVD, D66 en ChristenUnie is dat een opluchting.
De opmars van de lokale partijen zet zich bij deze verkiezingen voort. Weliswaar gaat het om veel verschillende partijen, die eigenlijk niet op één hoop te vegen zijn. In totaal deden ongeveer duizend lokale lijsten mee in de 345 gemeenteraadsverkiezingen. Voorheen behaalden de lokale lijsten vooral in de kleine gemeenten puike resultaten. Inmiddels rukken zij ook in de grote steden op. In Rotterdam is Leefbaar meer dan dubbel zo groot als de VVD, die als tweede eindigde.